O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a’zam xoliqov

O‘QITUVCHI BILISHI LOZIM BO‘LGAN MUHIM 
KOMMUNIKATIV VAZIFALAR
 
Kasbiy-pedagogik muloqotning uzuksiz jarayonlarini o‘rganish 
qonuniyatlari, tizimi va tamoyillarini mukammal bilish. 
Pedagogik kommunikatsiya ta’lim-tarbiya jarayonida bevosita 
qo‘llash tartibi va texnologiyalarini muntazam egallab borish. 
Kasbiy-pedagogik muloqotning ko‘nikma va malakalirini uzuksiz 
o‘zlashtirib borish. 
Kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantirish. 

---

86 
mantiqi, optimal individual shakllarini aniqlash pedagogik muloqotni 
egallash bo‘yicha olib boriladigan faoliyatning muqarrar sharti sanaladi. 
Shuningdek, pedagogik kommunikatsiyaning nazariy qoidalarini 
o‘qituvchi o‘z tajribalarida aprobatsiyalashi (sinovdan o‘tkazish) zarur. 
Ta’lim-tarbiya jarayonida o‘qituvchi kommunikativ vazifalarni qan-
day amalga oshiradi va u qanday funksiyalarni bajaradi? Pedagogik faoli-
yatda kommunikativ vazifalarning ahamiyati ko‘p qirrali ekanligini 
o‘qituvchi yaxshi his qiladi. Ta’lim-tarbiya davomida o‘quvchilar bilan 
o‘zaro hamkorlik, o‘quvchilarni qandaydir jamoaviy ishlarni bajarishga 
uyushtirish, jamoa a’zolarining o‘zaro munosabatlarini shakllantirish, 
maqbul emotsional mikroiqlimni ta’minlash kabi kommunikativ vazifa-
larning pedagogik muammolarni hal qilishda yordam beradigan masala-
lari ro‘yxatini hali uzoq davom ettirish mumkin. O‘qituvchining kommu-
nikativ muloqoti ko‘plab funksiyalarga ega bo‘lgan tizimdir:

axborot-kommunikativ;

regulyatsion-kommunikativ;

affektiv-kommunikativ.
Kommunikativ vazifalarni bajarish jarayonida bu funksiyalar yaxlit, 
kompleks tarzda amalga oshirilishi kerak, aks holda, o‘qituvchining 
o‘quvchilar bilan muloqot olib borish samaradorligi past bo‘ladi va belgi-
langan natijalarni bermaydi. 
Kasbiy faoliyatini endigina boshlayotgan yosh o‘qituvchilar o‘z-
o‘zini muntazam tahlil qilib borishi, dars jarayoniga pedagogik jihatdan 
samarali tayyorgarlik ko‘rishi uchun har tomonlama chuqur bilimga ega 
bo‘lishi talab qilinadi. Jumladan:

o‘z o‘quv predmeti yuzasidan chuqur bilimga ega bo‘lishi va o‘r-
ganilayotgan materialni puxta va mukammal bilishi;

pedagogik - psixologik va metodik jihatdan o‘quvchilar bilan 
muloqotga jiddiy tayyorgarlik ko‘rishi;

har bir o‘quvchini va sinf jamoasining ichki psixologik xusu-
siyatlarini o‘rgangan bo‘lishi;

muloqotda o‘zini erkin tutishi va ruhiy psixologik his-tuyg‘ularini 
jilovlay olishi;

sinf jamoasi bilan muloqot qilishning kasbiy ko‘nikma va mala-
kalarini egallashi;

pedagogik madaniyat va pedagogik taktning yuksak namunalarini 
namoyish eta olishi, pedagogik tafakkur va dunyoqarashning rivojlan-
ganligi;

---

87 

fanlarni o‘qitish maqsadi, vazifasi va mazmuniga mos vosita va 
metodlarni tanlash mezonlari asosida mashg‘ulotning texnologik xari-
tasini tuza olishi;

sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan tasodifiy pedagogik vaziyatlarni 
oldindan bilishi va unga nisbatan keskin choralar ko‘rishi.
O‘quvchilar bilan muloqotda pedagogik tayyorgarlikning muvaf-
faqiyatli bo‘lishi ko‘p jihatdan o‘qituvchining kommunikativ ko‘nikma 
va malakalarni egallashiga va uni qo‘llay olish layoqatiga bog‘liq.
Kasbiy pedagogik kommunikativ muloqotning muhim komponenti, 
o‘qituvchining o‘z fikr va mulohazalarini, emotsional his–tuyg‘ularini 
aniq ifoda eta olish mahoratidir.
Turli tasodifiy pedagogik vaziyatlarda 
o‘qituvchi g‘azablanganda, quvonganda, xafa bo‘lganida, tushkun bir 
ahvolga tushganida ichki his-tuyg‘ularini bir holatdan boshqa holatga, bir 
shakldan boshqa shaklga aktyorlarga xos iqtidor bilan rol o‘ynab 
vaziyatdan chiqishni ham bilishi lozim.
Shu ma’noda taniqli rus pedagogi A.S.Makarenko o‘z asarlarida 
o‘qituvchining kasbiy fazilati to‘g‘risida fikrlarini quyidagicha bayon 
qiladi: 
“Pedagog darsda ma’lum bir o‘ziga xos rolni o‘ynamasligi 
mumkin emas. Sinf sahnasida rol o‘ynashni bilmaydigan o‘qituvchi 
kasbiy faoliyat olib borolmaydi. U ma’lum ma’noda aktyor. Bizning 
xulq-atvorimiz, fe’limiz, xarakterimiz biz uchun pedagogik qurol bo‘lishi 
ham aslo mumkin emas. Bolalarni qalb va ko‘ngil azoblari bilan, hijronli 
his-tuyg‘ularimiz yordamida tarbiyalashga umuman yo‘l qo‘yib 
bo‘lmaydi. Axir biz insonmiz. Har qanday boshqa kasb egalarida ko‘ngil 
zahmatisiz ish bitirish mumkin bo‘lsa, pedagog ham ko‘ngil azobisiz 
faoliyat olib borishi lozim bo‘ladi. O‘quvchiga ba’zan muloqotda ko‘ngil 
azobini namoyish etishga to‘g‘ri keladi. Buning uchun pedagog 
sahnadagi aktyordek ijobiy rol o‘ynashni ham bilishi kerak.
Biroq shunchaki tashqi, sahnaviy rol o‘ynash yaramaydi. Bu o‘yinda 
pedagogning ajoyib shaxsiy mahorati bilan bog‘laydigan qandaydir 
kamar bor, bu sizning go‘zal xulqingizni namoyish etib beruvchi rolingiz. 
Bu sahnadagi o‘yin o‘lik bir holat yoki texnika emas, balki qalbingizdagi 
yashirin his-tuyg‘ularingizni, mehringizni namoyon etuvchi haqiqiy 
jarayondir”
.
Ma’lum ma’noda o‘qituvchi pedagogik faoliyatida uning ruhiy ta’-
sirlanishi, qayg‘urishi, boshqa kasb egalarining tabiiy his-tuyg‘ularidan 
farq qiluvchi o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Ta’kidlash joizki, 
o‘qituvchi o‘zining kommunikativ vazifalarni bajarish jarayonida boshqa 

---

88 
kasb egalari kabi tashqi muhitning turli ta’siri ostida va insoniy his-
tuyg‘ular girdobida yashaydi, kasbiy faoliyatining o‘ziga xosligi ham ana 
shunda namoyon bo‘ladi va o‘qituvchining ta’sirlanishi, his-tuyg‘ulari, 
hayajoni pedagogik maqsadga muvofiq bo‘lishi lozim. 
O‘qituvchining kommunikativ vazifalarni bajarish jarayonida peda-
gogik ta’sir ko‘rsatish, pedagogik faoliyat tufayli sodir bo‘ladigan 
qayg‘urish, his-hayajon, murakkab hayotiy va pedagogik maqsadga qara-
tilgan o‘qituvchi tashvishlarining yig‘indisidir, aynan shu jarayonda 
o‘qituvchining kasbiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan hayotiy, g‘ayri-
ixtiyoriy tashvishlar yig‘indisi saqlanadi. Natijada, pedagogik vazi-
yatlarda o‘qituvchining qayg‘urishi pedagogik ixtiyoriylik yuzasidan o‘z 
faoliyati oldida javobgarlik hissini ham paydo qiladi. Shu sababli, 
g‘ayriixtiyoriy tashvishlar o‘qituvchining ixtiyoriy tashvishlari va peda-
gogik ta’lim-tarbiyaviy maqsadlarga qaratilgan his-tuyg‘ulari asosida 
amalga oshiriladi.