91
samaradorligini ta’minlaydigan kerakli
ijtimoiy-psixologik muhitni
yaratish imkoniyatini beradigan qizg‘in kommunikativ muloqotni
pedagogik maqsadga muvofiq ta’minlaydi.
Darsda o‘quvchilar bilan muloqotni tashkil qilishda o‘qituvchining
tashabbuskorligi quyidagi vaziyatlarda namoyon bo‘ladi:
sinf jamoasi bilan dastlabki suhbat jarayonini oqilona, puxta
tashkil qilish;
tashkiliy marosim va tadbirlardan (salomlashish, o‘quvchilarni
tartib bilan o‘tqazish, davomatni tekshirish va hokazo) rasmiy va shaxsiy
muloqotga tezkor o‘tish;
o‘quvchilar bilan ijtimoiy-psixologik hamkorlikka oson erishish
muammolarini izlash;
o‘quvchilar bilan o‘zaro hamkorlikning tashkiliy va sermazmun
bo‘lishida har qanday salbiy to‘siqlarning paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘y-
maslik;
o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatda o‘zining shaxsiy insoniy
fazilatlarini namoyon etish;
ayrim o‘quvchilarga nisbatan bir qolipdagi va bir holatdagi salbiy
munosabatlarni
bartaraf qilish;
butun o‘quvchilar jamoasi bilan yaxlit o‘zaro ijobiy munosabatni
tashkil etish;
o‘zaro hamkorlikning boshlang‘ich vaziyatlarida o‘quvchilar ja-
moasini erkin muloqotga safarbar qila oladigan vazifa va masalalarni
ongli ravishda qo‘yilishi;
ta’lim va tarbiya tizimida ta’qiqlangan pedagogik talablarni qo‘l-
lamaslik, aksincha yangi, sinalgan, texnologik jihatdan mukammal deb
topilgan pedagogik talablarni ko‘paytirish;
o‘qituvchi tashqi ko‘rinishi bilan (orastalik, tartiblilik, faollik,
xushmuomalalik, muosharat odobi va hokazo) kommunikativ muno-
sabatni ta’minlashga
erishishi;
o‘zaro hamkorlikning nutqiy va noverbal vositalarini (mimika,
pantomimika, ma’noli qarash) qo‘llash orqali munosabatga faol kirishish;
o‘quvchilar jamoasiga o‘zining xayrixohligini, moyilligini, do‘st-
ligini «namoyish etish»;
o‘quvchilar bilan muloqotda pedagogik faoliyatning yorqin va
e’tiborni tortadigan maqsadlarini qo‘ya bilish va ularga erishish yo‘llarini
ko‘rsatish;
92
o‘quvchilarning har xil vaziyatlarda ichki kayfiyatlarini, his tuy-
g‘ularini tushunish, uni
hisobga olish, hamjihatligini ko‘rsata bilish.
Pedagogikaga oid darslik va ko‘llanmalarda ta’lim – o‘qituvchi va
o‘quvchilarning o‘zaro birgalikdagi hamkorlik faoliyati, bir-birlariga
o‘zaro ijobiy ta’sir vositasi sifatida talqin qilinadi. Biroq, bu faoliyatning
ijtimoiy-psixologik tizimi hamma vaqt ham e’tiborga olinmaydi. Bu
o‘rinda ham qator muammolar yuzaga keladiki, ular ta’lim va tarbiyaning
mazmun va metodik aspektlariga salbiy ta’sir qilishi mumkin. O‘zaro
hamkorlik o‘qituvchi va o‘quvchilarning ijtimoiy-psixologik birligini
ko‘zda tutadi. Dars jarayonida ko‘p holatlarda bunga e’tibor berilmaydi.
Pedagog olimlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda aniqla-
nishicha, dars davomida o‘qituvchi va o‘quvchilarning psixologik jihat-
dan bir-birlariga moslasha olmasligining 25 dan 150 gacha bo‘lgan turli
holatlari yuzaga keladi. Bular ongli nazorat qilinmaydi, demak o‘qituv-
chilar tomonidan bu holatga nisbatan ma’lum bir maqsad belgilanmaydi.
Aksincha, to‘g‘ri topilgan va darsda amalga oshirilgan muloqot tizimi
o‘quvchilarni
faollashtiradi, ularni o‘quv faoliyatiga qizg‘in ishtirok
etishga intilishini ta’minlaydi. Shunday qilib, o‘quv faoliyatining ijti-
moiy-psixologik tomoni ta’limni optimallashtirishning amaliy zahirasi
sanaladi. Ba’zan ta’limning yangi metodlarini emas, balki mavjud bo‘l-
gan metodikasining ishonchli ijtimoiy-psixologik ta’minotini izlash kerak
bo‘ladi.
Darslardan o‘zlashtirmovchi o‘quvchilar xulqidagi chekinishlarning
psixologik xususiyatlarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, uning salbiy
hislatlari, tengdoshlari
bilan munosabatda passivligi, xulqining o‘zga-
ruvchanligi nafaqat o‘z faoliyatidan, balki o‘quvchilar jamoasidagi
holatidan hamda u bilan do‘stona munosabat yetishmaydigan muloqot-
dan qoniqmasligi oqibatida paydo bo‘ladi. Bu holatlarning barchasi
o‘quvchining psixologik kayfiyatini keskin salbiy tomonga o‘zgarishiga
olib keladi.
Ta’lim muassasalari o‘qituvchilarining pedagogik muloqoti tizimida
ko‘pincha, u yoki bu o‘quvchining idrok etishi, tafakkuri bir qolipda
shakllanadi, o‘qituvchi ko‘z o‘ngida ular barqaror psixologik muloqot
obyektiga aylanadilar. Mabodo, o‘quvchi o‘qituvchining ko‘z o‘ngida
“yomon xulqlilar” qatoriga kirib qolsa, bu o‘qituvchining unga nisbatan
muloqot amaliyotiga ta’sir o‘tkazadi. A.N.Leontev
bunday muno-
sabatning quyidagi belgilarini qayd etadi:
Dostları ilə paylaş: