O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi begzod Xodjayev, Abdushukur Choriyev, Zuxra Saliyeva pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi toshkent – 2018

Deskriptiv empirik model. Ushbu modelda ta’lim amaliyoti va pedagogik nazariya ifodalanadi. Ushbu modelni loyihalashda monitoring, tadqiqotning empirik ma’lumotlari, illyustratsiyalardan foydalaniladi. A.A.Ivinning ta’kidlashicha: “Tajriba – eng sodda kuzatuvdan murakkab ilmiy tajribagacha – doimo nazariy tavsifga ega va bu holda u sof tajriba bo‘la olmaydi”. Shu tariqa, tajriba, dalillar doimo nazariy jihat bilan uyg‘un tarzda bo‘ladi. Tadqiqotchi-pedagog har doim aniq nazariya nuqtai nazaridan empirik ma’umotlarni tavsiflaydi. Tadqiqot jarayonida tadqiqotchi tomonidan olingan empirik ma’lumotlar, hali dalillar degani emas! Psixologlarning ta’kidlashicha, dalillar kuzatuv natijalari bilan bir xil emas, balki ularni ma’lum bir talqinga kiritadi. Ilmiy dalil aniq ma’lumotlar sifatida mavjud bo‘lmaydi, u doimo ma’lum bir interpretativ tuzilmaga kiritilgan bo‘ladi. Har bir olim o‘zining interpretativ tuzilmasi, o‘zining “shaxsiy fikri”ga ega; u u yoki bu ilmiy paradigma, ideal, an’ananing tarafdori, u yoki bu ilmiy tadqiqot faoliyati metodiga ega hisoblanadi. Bir xil dalillar tadqiqotchining konseptual platformasiga qarab turlicha talqin qilinishi mumkin. A.A.Ivin ta’kidlaydi: “Ayniqsa, ilmdagi inson va jamiyat haqidagi dalillar murakkabdir. Birinchidan, muammo shundaki, ba’zi dalillar shubhali va hatto juda ishonarsiz ham bo‘lib chiqishi mumkin; ikkinchidan, dalilning to‘liq ma’nosi va uning aniq mazmuni faqat ma’lum nazariy kontekstda tushunilishi mumkin. Tajriba mutlaq, inkor qilib bo‘lmaydigan maqomga ega emas, u turlicha talqin qilinishi va hatto qayta ko‘rib chiqilishi mumkin”. Shu tariqa dalillar doimo aniq nazariy konstruksiya doirasida mavjud bo‘ladi, “nazariy ma’lumotlar bilan to‘ldirilgan” hisoblanadi. Empirik model loyihalashtirilgunga qadar tadqiqotchida nazariy asoslar shakllangan bo‘lmog‘i lozim, ular orqali empirik ma’lumotlar, dalillar o‘zgaradi va taanadi, bu esa ilmiy tadqiqot jarayonining qat’iy sxemasi (bosqichlari) shartliligini isbotlaydi: empirik ma’lumotlar – empirik model (dalillar) – nazariy model va boshqalar.
Odatda empirik tasdiqlash induktiv tasdiq sanaladi, empirik argumentlash esa induktiv shaklga ega. Lekin A.A.Ivinning fikricha: “Induktiv umumlashtirish ma’lum ehtiyotkorlik va hushyorlikni talab qiladi. Ularning ishonchli kuchi katta emas, ayniqsa, induksiya bazasi ahamiyatsiz bo‘lsa”. Ba’zida pedagogik tadqiqotlarda, tadqiqot muammosining amaliy ahamiyatini asoslab turib, talabgorlar to‘liqsiz induksiya asosida xulosa chiqaradilar: “A” metodikasi “A” pedagogik masala uchun natijasiz”. Uning boshqa pedagogik masalalarni hal etishdagi samaradorligi qanday? Ma’lumki, induksiya bazasi bunday qat’iy ravishdagi “tashxis” uchun ahamiyatsiz.
Empirik ma’lumotlar isbotlash jarayonida namuna yoki tasvir sifatida ishlatilishi mumkin. A.A.Ivinning fikricha: “Namunalar va tasvirlar ancha asosli, yoki boshqa dalillarga qaraganda ancha salmoqlidir. Namuna sifatida tanlanadigan dalil yoki shaxsiy hodisa, umumlashma tendensiyasini aniq va yyetarli darajada ifoda etishi kerak. Dalil-namunaning mavjudligi jiddiy ravishda uni boshqa dalillardan farqlaydi. Qat’iy aytganda, dalil-namuna hech qachon ishning qandaydir real holatining toza tavsifi bo‘la olmaydi. U nafaqat bor narsa, balki qisman va bilvosita bo‘lishi mumkin bo‘lgan narsa haqida gapiradi. U tavsif funksiyasi bilan baho (buyruq) funksiyasini birlashtiradi, lekin unda ularning birinchisi yetakchilik qiladi. Misol – bu keyingi umumlashma va tayyor umumlashmani mustahkamlash uchun yo’naltiriluvchi qism sifatida foydalaniladigan dalil yoki shaxsiy nuqtai nazardir.
Misol doimo turlarga bo‘linadi. Dalil-misol faqat tavsifli tasdiqlash va tavsifli umumlashmalar uchun ishlatiladi. Misollar namunadan farqli ravishda baho va me’yorni qo‘llashga qodir emas, sababi namuna bahoviy tasdiq bo‘lib, shaxsiy standart, idealni o‘rnatadi. Pedagogik tadqiqotning mantiqiy xatolaridan biri, bu tadqiqotchilar dalil-namunalardan “zaruriyat” yuzaga chiqishiga, namuna, buyruqlarga o‘tishadi. “Namuna misoldan prinsi­pal ravishda farq qiladi. Misol borliqda o‘z o‘rniga ega ekanligini so‘zlasa, namuna esa kelgusida bo‘lishi kerak bo‘lgan jihat haqida gapiradi. Misol tasviriy tasdiqlarni qo‘llash uchun ishlatilsa, namunaga yo‘llanma bahoni qo‘llashga chaqirilgan. Namuna yoki ideal – bu shaxs yoki shaxslar guruhining fe’l-atvori bo‘lib, unga ergashish talab etiladi...”. Namunalarning turfa xilligi standartlar sanalib, ular ko‘rsatilgan obyektlar qanday bo‘lishi kerakligini aks ettiruvchi jarayonlar, vaziyatlar, hodisalar sifatida namoyon bo‘ladi. Lekin me’yorlar, namunalar, ideallar, standartlardan mantiqiy ravishda dalillar ajratib olinmaydi (“Yuma prinsipi”) Misol-dalillar ijtimoiy-gumanitar tadqiqotlarda keng qo‘llaniladi.

“Illyustratsiya – bu dalil yoki shaxsiy voqelik bo‘lib, tinglovchining ma’lum bo‘lgan va qabul qilingan umumiy vaziyatga ishonganlik darajasini mustahkamlashga qaratilgandir. Misol fikrni umumlashtirishga yordam beradi va ushbu umumlashmani mustahkamlaydi. Illyustratsiya mazkur umumiy holatni aniqlashtiradi, bir qator qo‘llanmalar yordamida uning ma’nosini namoyish etadi, tinglovchi ongida uning ishtiroki samarasini kuchaytiradi”. Agar misol-dalil umumlashtirsa, turlarga ajratsa, u holda tasvir diqqatni aniq detallarga jamlaydi.

Pedagogika fan (pedagogik tadqiqot) sifatida ikki asosiy vazifani bajaradi: ilmiy-nazariy va normativ. Deyarli barcha pedagogik tadqiqotlar deskriptiv tartiblararo nazariy modellar ishlanmasiga yo‘naltirilgan. Shu munosabat bilan akade­mik V.V.Krayevskiy shunday derdi: “Pedagogik tadqiqotlar sifatini ularning ilmiy-nazariy vazifasini kuchaytirmay turib oshirish mumkin emas. Demak, tan olish kerakki, fanda modelli munosabatlarni inobatga oluvchi nazariy modellar-namoyishlar ishlab chiqilishi zarurdir. U obyekt va konseptual sxema orasidagi maxsus munosabat, ya’ni, ba’zi ilmiy namoyishlar tizimi sifatida yuzaga chiqadi. Mavjudlik modeli – nazariy modelning asosiy belgisi – bu elementlarning aniq mustahkam aloqasini taqdim etadi, borliqning ichki, muhim munosabatini aks ettiruvchi aniq strukturani nazarda tutadi.
Pedagogik tadqiqot mantig‘i deskriptiv empirik va tadqiqot obyekti mavzulararo nazariy modellarini konstruksiyalash, nazariy model bahosi, umumlashgan me’yoriy model, aniq pedagogik me’yor, qoidalar, buyruqlarni konstruksiyalashni nazarda tutadi. Tadqiqotning deskriptiv, aksiologik va me’yoriy (preskriptiv) modellarini asoslashda quyidagilar zarur hisoblanadi:

• “Tavsiflardan bahoni mantiqan ajratib bo‘lmaydi, baholardan esa tavsiflarni. Tavsifli tasdiqlash odatda “mavjud” so‘zi bilan bog‘liq tarzda ifodalanadi, baholi tasdiqlashlarda ko‘p holatlarda “talab etiladi” so‘zi qo‘llanadi. “Mavjud”dan mantiq yordamida “talab etilgan”ga o‘tib bo‘lmaydi, xuddi shunday “talab etiladi”dan “mavjud”ga”. Aynan D.Yum birinchi bo‘lib “mavjud”dan “talab etilgan”ga mantiqli o‘tish mumkin emasligini ta’kidlab o‘tgan.

  
  

• “Yum prinsipi”ga ko‘ra, baholar va me’yorlar mantiqan dalillardan kelb chiqmaydi. Baholarni tajriba, empirik tasvirlash yordamida tasdiqlash va inkor etish mumkin emas. Baholar kvaziempirik asoslanadi. A.A.Ivinning aytishicha: “Baholashni asoslashning kvaziempirik usullariga turli induktiv mulohazalar kiradi, baholar va xulosalari mavjud bo‘lganlari orasida, ular ham baho sanaladi: to‘liq bo‘lmagan induktsiya, analogiya va h.k.”.

  
  

Ijtimoiy-gumanitar fanlarning xususyayati shundaki, deyarli barcha amaliy tasdiqlar ikkilamchi, tasviriy-baholi tasdiqlar sanaladi. “Ijtimoiy va gumanitar nazariyalarda ikkilamchi so‘zlar – bu ham shakllantirilgan va mavjud nazariyalar sifatida muhim tarkibiy elementlardir”. Ijtimoiy-gumanitar fanlarda haqiqat – bu nafaqat mavjud narsa, balki bo‘lishi kerak bo‘lgan hodisadir. Tadqiqotchi-pedagog pedagogik voqelikni nafaqat empirik va nazariy tasvirlaydi, balki mumkin bo‘lgan transformatsiyalar taktikasi va strategiyasini inobatga olib, uni voqelikni baholash vositasida qayta tuzadi.

Pedagogik tadqiqotlarda nazariy modellarni konstruksiya qilish bosqichida tadqiqotchi ta’lim tizimlari holatini determinatsiya qiluvchi dalillar doirasini aniqlaydi, shuningdek, ularning rivojlanishi qonuniyat va tendensiyalarini yuzaga chiqaradi, bashorat modellarini konstruksiya qiladi, turli darajali ta’lim tizimlari (ta’limning texnologiyalashtirish va gumanitarizatsiyalash; ta’limning internatsionalizatsiya va globallashuvi va h.k.) rivojlanishining mavjud “ssenariysi”ni aniqlashtiradi. Shu ma’noda A.A.Ivin shunday ta’kidlaydi: “Yana bir tasviriy-bahoviy tasdiqlar turlari, ilmiy qonunlardan ko‘ra, toza tavsiflar polyusidan uzoq turuvchi, ijtimoiy va gumanitar fanlarda ijtimoiy tuzilma, institutlarning rivojlanish tendensiyalari haqidagi tasdiqlar odatiy hisoblanadi. Tavsifli mazmun qatorida tendensiyalar haqidagi fikr doimo yyetarli yaqqol ifodalangan bahoviy mazmunga ham ega. Ijtimoiy rivojlanish tendensiyalari haqidagi tasdiqlar har doim aniq ahamiyat kasb etadi va hamma vaqt nafaqat tavsifiy, balki bahoviy mazmunga ham ega”.
A.A.Ivinning ta’kidlashicha, ijtimoiy-gumanitar fanlarning aksariyat tushunchalari yaqqol tavsiflariga ega: “fan” (xayolotga qarama-qarshi sifatida), “bilim”, “haqiqat” va h.k. “Fanda ishlatiladigan deyarli barcha aniqliklar deskriptiv-preskriptiv sanaladi. Aynan shuning uchun ba’zi obyektlarni tavsiflovchi real aniqliklar bilan obyektdan qandaydir xususiyatlarga egalikni talab qiluvchi nominal aniqliklar o‘rtasida chegara o‘tkazish qiyin”.

Pedagogik jarayon — pedagoglar va talabalarning ta’lim va tarbiya vositalaridan (pedagogik vositalar – metodlar , shakl, texnologiyalar) foydalangan holda ta’lim mundarijasi bo‘yicha maxsus tashkillashtirilgan o‘zaro ta’siri (pedagogik o‘zaro ta’sir) bo‘lib, ta’lim masalalari yechimi, jamiyat va shaxslarning, ularning rivojlanish, o‘z ustidan ishlash bosqichlarida extiyojlarini qondirishdir (V.A.Slastiyonin, I.F.Isaev, E.N.Shiyanov). Ushbu aniqlikda deskriptiv va preskriptiv komponentlarning ikkisi ham yaqqol ifodalangan: deskrip­tiv komponent (muhim xususiyat): «pedagog va tarbiyalanuvchilarning pedagogik vositalardan foydalangan holda mazmunli asosida maqsadli o‘zaro hamkorligi»; muhim, obyektiv, invari­ant, ya’ni, qonuniy aloqalar: «pedagogik jarayonning ijtimoiy-madaniy asoslanganligi», “maqsad – ta’lim mundarijasi– pedagogik vositalar” tizimida qonuniy aloqalar”; preskriptiv komponent: ushbu aniqlikda pedagogik o‘zaro ta’sir me’yorlari – sub’yektivlik prinsiplari, rivojlanish boshchiligi (o‘z ustida ishlash va b.) aks etgan.
Yuqorida aytilgan “pedagogik tadqiqotning deskriptiv-nazariy modeli” kontekstida (E.V.Berejnova, V.V.Krayevskiy) “noaniq qiymatli-me’yoriy komponentli deskriptiv-nazariy model” sifatida ta’riflash to‘g‘riroq bo‘ladi. Bunday nazariy modellar, empirik modellar kabi “toza” tavsif hisoblanmaydi, vaholanki, shubhasiz bunday modellarda deskriptiv komponent bosh o‘rinda turadi.
E.V. Berejnova nazariy modelni baholashning to‘rt usulini ko‘rsatdi: maxsus empirik tadqiqotda nazariy modelning bahosi; voqelik dalillari asosida nazariy modelni uning elementlari va korreksiyasi kelishuvi maqsadida baholash; nazariy modelni an’analar (o‘tmish pedagogik tajribasiga murojaat)dan foydalangan holda baholash; xorijiy ta’lim tizimiga yaqinlashishda uning tajribasidan foydalanish orqali nazariy modelni baholash.
Nazariy model bahosi me’yoriy model qurilishida umumiy mo‘ljal beradi. Amaliy pedagogik tadqiqot tuzilishida me’yoriy modellar argumentatsiyasi usullari professor E.V. Berejnova ishlarida o‘z ifodasini topgan.
Aksiologik komponentni tadqiqotning mantiqiy tuzilishiga kiritish, V.V. Krayevskiyning fikricha, gumanitar tadqiqotning ratsional-mantiqiy sxemasi (paradigmasi) rivojlanishini ta’minladi, u esa subyektiv-shaxsiy jihatga ega bo‘ldi. “Paradigma ilgarilashi” ro‘y berdi, ya’ni, pedagogik tadqiqot modeli rivojlanishi amalga oshadi.