O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti
Yüklə 0,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
78 Umumiy xulosalar Mavzuni tadqiq etish davomida quyidagicha xulosalarga kelindi: Tilshunoslikda sifat ma’noviy jihatdan “belgini nomlash orqali atovchi mustaqil leksemalar” va morfologik prinsipga muvofiq “darajalanuvchi, o`zgaruvchi sifatlar” turkumi sifatida belgilanadi. Ular predmet, voqea- hodisaning turli xil belgisini bildirishi, gap tarkibida ot va otlashgan so`zlardan oldin kelib, aniqlovchi vazifasini bajarishi, asliy va nisbiy, tub va yasama, sodda va qo`shma turlarga bo`linishi, substansiyaviy(otlashish) hodisasining sifatlardagi ko`rinishlari, sifat yasovchi qo`shimchalarning o`ziga xos tabiati, ularning o`zaro ma’nodoshlik va antonimlik xususiyati masalalarini yoritishi bilan xarakterlanadi. Bu borada bir qator ishlar amalga oshirilgan. Biroq sifatlarning semantik-funksional xususiyatlari, stilistikasi, ma’lum narsa asosida shakllangan sifat leksemalar kam o`rganilgan. Sifat so`z turkumini o`rganar ekanmiz, uning etimologiyasi, so`zlarning kelib chiqishiga ham alohida e’tiborqaratdik. Zero, leksikamizdagi biror bir so`z o`z-o`zidan voqelanmaydi. Sifatlarning etimologik tahlili ularning ma’noviy xususiyatlari bilan ham uzviy bog`liq. So`zlarning bir turkumdan ikkinchi turkumga ko`chib o`tishi, ma’lum qonuniyatlarga, o`zining tipik yo`nalishlariga ega. Konversiya yo`li bilan hosil bo`lgan sifat leksemalari va sifat so`z turkumidan otga ko`chgan so`zlar 79 tilshunosligimizda talaygina. Bu kabi hodisalarni ham tahlilga tortish ishimizning tarkibiy qismi sifatida belgilandi. Nutqimizni boyitib turgan leksemalar tarkibida ma’lum narsa asosida shakllangan sifatlar ham ko`pchilikni tashkil etadi. Ayniqsa, buni rang-tus, maza-ta’m bildiruvchi sifatlar misolida ko`rishimiz mumkin. (Masalan: zahar, asal, shakar, simobi, yoqut, qo`ng`ir va b.) Poetik matnlarda sifat leksemalar xar xil so`zlar bilan birikib, epitet vazifasipa keladi. (Jumladan, moviy ufq, yam-yashil olam, yashil fazo, moviy xayol, moviy yuksaklik, yashil do`st, yashil libos, majruh ko`ngil, murg`ak dil, gulgun chehra, makkor ko`z, shirin xayol, pok tuyg`u kabi). Bunday birikmalarda sifatlar muhim tasviriy vosita bo`lib qolmasdan, balki poetik tafakkur elementiga, estetik hodisaga aylanadi hamda nutqni bezash bilan birga, his-tuyg`uni, fikrni obrazli ifodalash vositasi darajasiga ko`tariladi. Xarakter –xususiyat sifatlari mazkur turkumda alohida mavqega ega. Ularning ma’no imkoniyatlari juda keng. Ularga xos bo`lgan ijobiy va salbiy semalar poetik matn talabi bilan turli xil okkazional semalarni ifodalash, inson ichki olamini tasvirlashda muhim uslubiy vositalaridan biri sanaladi. Maza-ta’m bildiruvchi SL soni miqdor jihatidan kam bo`lsa-da, ularning ham semantik xususiyati, ko`chma ma’nolari o`ziga xos. Birgina shirin so`zi boshqa so`zlar bilan birikib, kontekstda o`nlab ma’nolarda keladi. Masalan, shirin bola, shirin so`z, shirin xayollar, shirin tabassum va b. Xuddi shu singari shakl-ko`rinish, hid bildiruvchi sifatlar ham badiiy asarlarda turli konnotativ vazifalarni bajarishi aniqlandi. Sifat ma’noviy guruhlardan yana biri o`rin-paytga munosabat bildiruvchi sifatlardir. Ular ham o`zining keng qamrovligi, stilistik xususiyatui bilan ajralib turadi. Masalan, so`nggi so`zi asl ma’nosiga ko`ra muayyan holatnin yakunlovchi bosqicni bo`lsa, matnda umrning so`ngi, so`nggi yo`l, so`nggi so`z, so`nggi nola ma’nolarida obrazlilikni vujudga keltiradi. Umuman olganda, sifat leksemalardan nutq jarayonida, jumladan, badiiy matnlarda o`rinli va oqilona foydalanish, uslubiy ta`sirchanlikni oshirish, 80 ma’noni kuchaytirishning muhim vositalaridan biri sanaladi. Davrlar o`tishi bilan til vositalarining nutqda qo`llanish imkoniyati kengayib borganidek, sifat leksemalari ham yangi okkazional semalari bilan ta`sirchanlikni oshirib bormoqda. Bu esa kelgusida sifat leksemalarga oid kuzatishlarni yana yangi materiallar asosida davom ettirish zaruratini ko`rsatadi. Yüklə 0,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|