O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

XX 
asr 
boshlarida 
o`zbek 
tili 
leksikasi, 
grammatikasi va funksional uslublarida bo`lgan
o`zgarishlar, yangiliklar
Reja: 
1. Milliy til haqida tushuncha. 
2. Milliy til shaklida Hamza Haqimzoda Niyoziy asarlarining tili. 
3. 1920-yillar o`zbek adabiyotida imlo qoidalar. 
4. «CHig`atoy gurungi» tashkiloti, tayanch dialekti masalasi. 
5. 1930-yillar o`zbek adabiyotida rus tilining qo`llanishi. 
6. 1920-30 yillarda o`zbek adabiyotini o`rgatishda ijodkorlar asarining 
ahamiyati. 
O`zbek milliy tili hozirgi o`zbek millatiga mansub bo`lgan hamma 
kishilarning umumiy va yagona tilidir. Bu til o`zbek xalqlning o`zaro aloqa va fikr 
almashuv quroli, shu xalqning hamma a`zolari uchun umumiy bo`lgan tildir. 

---

145 
O`zbek milliy tilining shakllanishi o`zbek millatining shakllanish protsessi 
bilan bog`likdir. O`zbek millati shakllanguniga qadar u urug` tili va elat tili tarzida 
yashab, rivojlanib kelgan. Ma`lumki, ijtimoiy munosabatlarning yuzaga kelishi bilan 
birga millatlar ham tashkil topa boshlaydi. Ana shu millatlarning tashkil topishida 
uning asosiy elementi bo`lgan til birligi - milliy til xam yuzaga keladi. O`zbek 
milliy tili XIX asrning oxirlari va XX asrning boshlarida shakllana boshladi. 
Hozirgi o`zbek adabiy tilining boyishi, rivojlanishi va mukammallashuvida eski 
o`zbek adabiy tili an`analari, halq, tili, mahalliy dialektlar va xalq shevalarining 
materiallari bilan bir qatordagi tilning ta`siri ham kuchli bo`ldi. 
YUqorida bayon qilinganlarga ko`ra, o`zbek adabiy tilining tarixiy 
taraqqiyoti katta uch davrni tashkil etadi: qadimgi turkiy adabiy til, eski o`zbek 
adabiy tili va hozirgi o`zbek adabiy tili. Bularning har biri yagona umumxalq 
o`zbek tilining asosiy va eng muhim taraqqiyot bosqichlarini o`zida aks ettirdi. Har 
bir davrning adabiy tili ish ko`rish doirasi, fonetik, leksik hamda grammatik qurilishi 
jihatdan o`ziga xos bo`lgan xususiyatlari bilan farq qiladi. O`zbek adabiy tili birinchi 
va ikkinchi davrlarda xalq tili sifatida ish ko`rgan bo`lsa, uchinchi davrga kelib, 
milliy til sifatida ish ko`rayotir. Hozirgi kunda uning ish ko`rish doirasi nihoyatda 
kengaygan, lug`at sostavi beqiyos darajada boyigan, grammatik qurilishi 
mukammalashgandadir. 
O`zbek tilining ichki resurslari asosida yangi so`zlar yaratiladi. Bunday 
so`zlar strukturasiga ko`ra sodda yoki qo`shma bo`lib, hayotning barcha sohalariga 
oid tushunchalarni qamrab oladi. Masalan, faqat xarbiy ish sohasidagina jangchi, 
kuzatuvchi, o`qlovchi, mo`ljalchi, quroldosh, xaloskor, hujumkor, simto`siq kabi 
qator yangi so`zlar paydo bo`ldi. Bulardan tashqari, -v(-ov), -chi, -chilik, -shunoslik, 
-kor kabi affikslar vositasida yasalgan so`zlar ham hisobga olinsa, o`zbek tili 
leksikasining sovet davrida qanchalik boyiganligini aniq tasavvur qilish mumkin. 
Bu o`rinda shuni alohida qayd etish kerakki, jonli tilda oddiy 
tushunchalarni ifoda qiluvchi minglab so`zlar asta-sekin terminlik vazifasini bajara 
boshladi. Masalan, matematikaga oid to`rtburchak, qo`shish, ayirish, bo`lish; 

---

146 
tilshunoslikka oid ega, ot, gap, sifat, ravish, qo`shimcha, yordamchi so`z, bog`lovchi, 
aniqlovchi, o`zak; geografiyaga oid burun, qo`ltiq va boshqalar shunday so`zlar 
jumlasiga kiradi. 
O`zbek adabiy tilining so`z yasash imkoniyatlari ham kengaydi. Familiya 
yasovi -ov, -ova, --ev, -eva affikslari o`zlashtirildi. Ismi-sharifi esa ota ismidan yoki 
familiyaga asos bo`lgan nomdan erlar uchun -ovich (evich), ayollar uchun -ovna