O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti
Sezgining tasnifi, sezgi klassifikatsiyalari
Yüklə 5,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6.2.Sezgining tasnifi, sezgi klassifikatsiyalari
Bunday xususiyatli ixtiyorsiz sezgilar insonda juda erta uyg‘onadi, shuning bilan birga ularning ifodalanishi o‘ziga xos shakllarga egadir. Chunonchi, ular oldindan his qilish tariqasida paydo bo‘lib, hatto inson ularni ta’riflab berish imkoniyatiga qodir emas, ko‘pincha ushbu kechinmalar tush ko‘rishda qaysidir kasallik xuruj qilayotganligidan darak beruvchanlik vazifasini o‘tmaydi, xolos. Ular insonning kayfiyatida, emotsional reaksiyalari o‘zgarishida ko‘zga tashlanadi, bolada esa xatti-harakatning keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Chunki, bola o‘z tana a’zolaridagi ichki holatlarning o‘zgarishini anglash, sezish, his qilish uquviga ega emas, xuddi shu tufayli undagi xatti-harakatning umumiy o‘zgarishi belgilaridan buni sezish mumkin. Bu hodisalarning yorqin misoli sifatida quyidagi voqelikni tahlil qilamiz: bola o‘z ichki interioretseptiv sezgilarini namoyish qilish maqsadida «kasal» bo‘lib qolgan qo‘g‘irchog‘ini parvarish qila boshlaydi. Interioretseptiv sezgilarning obyektiv ahamiyati juda yuqori, chunki ular ichki jarayonlarni o‘zaro o‘rin almashtirish balansini ta’minlab turishning asosi hisoblanadi. Boshqacha so‘z bilan aytganda, ular organizmlardagi jarayonlarni 143 o‘zaro o‘rin almashib turishining gemostazi (barqarorligi) deb ataladi. Ichdan paydo bo‘ladigan signallar xatti-harakatni vujudga keltiradi, stress, zo‘riqish, affekt holatlarini yo‘qotish (bartaraf qilish, pasaytirish), tug‘ilib kelayotgan mayllarni esa qoniqtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Oqibat natijada, ichki tana a’zolarining faoliyatini izdan chiqish holati yuz berishi mumkin. Xuddi shu sababdan tibbiyot psixologiyasida interioretseptiv sezgilar ham muhim rol o‘ynaydi. Somatik va visperal jarayonlar, ruhiy holatlar (psixosomatika) o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish imkonini yaratadi. Interioretseptiv sezgilarning fiziologik mexanizmlari interioretsepsiya bilan birgalikda K.M.Bikov, V.N.Chernigovskiylar tomonidan atroflicha o‘rganilgan. Bu narsalarning barchasi shartli reflektor faoliyati mexanizmlaridan kelib chiqqan holda sharhlab berilgan. Proprioretseptiv sezgilar tana dvigatel apparatining va gavdaning fazodagi holati to‘g‘risida signallar bilan ta’minlab turadi. Ular inson harakatining regulyatorini va afferent asosini tashkil qiladilar. Periferik retseptorlar muskullarda, paylarda va bo‘g‘imlarda joylashgan bo‘lib, maxsus tanachalari shakliga egadirlar. Mazkur tanachalar Puchchini tanachalari deb ataladi. Tanachalarda vujudga keluvchi qo‘zg‘atuvchilar 144 muskullarining taranglashuvi natijasida va bo‘g‘imlar holatining o‘zgarishida, nerv tolalari (iplari) yordamida orqa miyaning orqa ustunidagi (stolbasidagi) oq suyuqliklarga yetkaziladi. Qo‘zg‘ovchilar Burdax va Goll yadrosining quyi bo‘limlariga yetib keladi va undan po‘stosti tugunlaridan o‘tib, bosh miya katta yarim sharining qorong‘ilashgan zonasida o‘z harakatini yakunlaydi. Yüklə 5,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|