Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi chirchiq davlat pedagogika universiteti gumanitar fanlar fakulteti

1.2. Integratsiyalashgan ta’lim va  fanlararo aloqadorlik
Hozirgi zamon axborot texnologiyalari asrida ilm o`rganish va uni ta`lim oluvchiga fan asoslarini yuqori darajada o`rgatish, shuningdek, olamni bir butunlikda anglashga va tasavvur etishda, tevarak-atrofda sodir bo`layotgan voqealarni to`g`ri anglashda, ularning mohiyatini anglab oladigan yoshlarni tarbiyalshda fanlararo integratsiya alohida ahamiyat kasb etadi.
Integratsiyalashgan ta`lim va fanlararo aloqa bir-birini to`ldiradigan ikki xil tushuncha. Fanlararo aloqada o`quvchining ma`lum bilmlarni o`zlashtirish jarayonida u yoki bu muammoni imkon qadar chuqur anglash va olingan bilimlarni amaliyotga samarali joriy etishga imkon berish maqsadida o`quv fanlari orasida o`rnatiladigan aloqa nazarda tutiladi.
Integratsiya esa fanlararo aloqaga ya`ni umuman fanlar, o`quv fanlari, ularning bo`lim va mavzulari bo`yicha olingan bilimlarga tayanilgan holda o`rganilgan masalaga xos bo`lgan yetakchi g`oyalar hamda hodisalarning izchil, har jihatdan chuqur hamda serqirra ochilishi demakdir.
Biror muammoning yechimini fanlararo aloqaga asoslangan holda integratsion o`rganish uchun o`qituvchi avvalo maqsadni aniq belgilab olish, o`rganiladigan materialni qayta qarab chiqishi, uning samarali o`zlashtirilishi uchun mos metodlarni tanlashi dars jarayonini tashkil etishning shakli va zaruriy ashyolarini aniqlashi va olingan natijalarni oldindan belgilab chiqishi taqozo etiladi.
K.Abdullayev “O`zbek klassik adabiyotini o`rganish jarayonida predmetlararo aloqadan foydalanish metodikasi” nomli tadqiqotida adabiyot tarixi fanini o`rganishda O`zbekiston tarixi, musiqa, badiiy adabiyot, san`at asarlari singari fanlarning predmetlararo aloqalar silsilasida tutgan o`rni va ahamiyatini belgilab bergan.
Fanlararo integratsiya - bir necha o‘quv predmetning bir- biriga taalluqli sohalarini ko‘rsatish emas, balki integratsiyalab o‘qitish orqali o‘quvchilarga atrofimizdagi dunyoning yaxlitligi haqida tasavvur berishdir.
Olimlarning ta’kidlashicha, integratsiya o‘quvchi dunyoqarashini shakllantirishni
tezlashtiradi.
Integratsiyaning quyidagi darajalarini belgilash mumkin.
1. Tematik (mavzuiy) integratsiya
2. Muammoli integratsiya
3. Konseptual integratsiya
4. Nazariy intergratsiya
Pedagogikada uzviylik, predmetlararo aloqadorlik, o‘zaro aloqadorlik integrativ aloqadorlik darajalarida talqin etiladi. Uzviylik - o‘zlashtirilgan bilim ko‘nikma va malakalarni asta sekinlik bilan kengayib. chuqurlashib, mukammalashib borishini ko‘zda tutadi Predmetlararo aloqadorlik- o‘zining mohiyatiga ko‘ra keng tushuncha bo‘lib, o‘rganilayotgan obyektning turli jihatlari, xususiyatlarini har tomonlama ochib berilishini nazarda tutadi.
O‘zaro aloqadorlik mohiyatiga ko‘ra ikki o‘quv predmetlari orasidagi aloqadorliklarni ya’ni birinchi o‘quv predmeti bo‘yicha o‘zlashtirilgan bilim va ish harakat usullarini ikkinchisida qo‘llashi va aksincha qo‘llanilishini ifodalaydi.
Integrativ aloqadorlik- esa nisbatan yuqori darajali aloqadorlik bo‘lib, avval zikr etilganlaridan o‘quv dasturiga maqsadga muvofiq kiritilganligi bilan farq qiladi va albatta uni ta’minlashni talab etadi.
Natijada obyekt haqida tizimli mukammal bilim ish harakat usullari shakllanishiga imkon yaratadi. Fanlararo aloqani darslarda tashkil qilish natijasida o‘quv fanlarining soni kamayib, samarasi puxta bo‘ladi, tahsil oluvchilarni mustaqil ishlashga jalb etish oson kechadi.
Integrativ darslarni tashkil qilish orqali munozara qildirish, fantaziya qila olishga o‘rgatish, guruhlararo musobaqa, savol-javoblar tashkil qilish mumkin. Bunday zamonaviy dars turlarini qo‘llashdan asosiy maqsad o‘quv jarayonida tinglovchilar faoliyatini faollashtirish, o‘quv materialini o‘zlashtirishning yuqori darajasiga erishishdan iborat. Ana shunday texnologiya o‘quvchilarda dunyoni o‘zgacha tasavvur qilishga o‘rgatadi, amaliyotni hayot bilan bog‘lashga, nazariy qoidalarni so‘zma-so‘z yodlamaslikka, shaxs va jamiyat uyg‘unligini anglashga, fikrlar rang-barangligiga erishishga, nostandart tafakkur qilishga, shuningdek, o‘z-o‘zini rivojlantirish yo‘llarini tushunishga imkon yaratadi.
A.Nurmonov boshchiligidagi mualliflar guruhi tomonidan yozilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsliklarida ham mavzular o‘rta maktab dasturlarida berilgan materiallarni kengaytirgan holda, shuningdek, boshqa fanlar bilan aloqada o‘rgatishga mo‘ljallanganIntegratsiyali darslarni tashkil qilish yuzasidan yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalardan quyidagicha xulosalarga kelish mumkin:
1. O‘quv dasturlarida o‘zaro uyg‘unlashgan nuqtalarni vujudga keltirishga asoslangan integratsiya, ya’ni mavzulararo uyg‘unlikni ta’minlash.Tarix va adabiyot, milliy istiqlol g‘oyasi, botanika faniga oid mavzu va matnlarni ona tili darslarida berilishi maqsadga muvofiqdir.
2. Modullashgan integratsiyada turdosh o‘quv fanlariga oid bilim va tushunchalar bir tizimga solingan holda beriladi.
3. Mavzulararo integratsiya: bunda ayni bir kurs doirasida beriladigan o‘quv materiallari boshqa bir kurs doirasidagi mohiyatan yaqin bo‘lgan o‘quv materiallari
bilan uyg‘unlashtiriladi.
Tajribadan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, o‘quv fanlari va mavzularni integratsiyalashning ilmiy, pedagogik asoslarini ishlab chiqish natijasida ta’lim samaradorligi oshadi hamda ortiqcha kuch, zo‘riqish sarflanishlarining oldi olinadi.
Bugundagi ta’limning maqsadi barcha imkoniyatlarini yuzaga chiqara oladigan ijodkor shaxsni tarbiyalashdan iborat. Ana shu maqsadni amalga oshiradigan-tizim ichida o‘zgarishlar qilishni taqozo etadigan «innovatsion» tushunchadir.
O‘quvchilarda milliy tafakkurni shakllantirishda va rivojlantirishda fanlararo integratsiyani amalga oshirishda quyidagilarga e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir:
- o‘qituvchi sinfda (qaysi sinfda dars berishiga qarab) o‘qitiladigan barcha fanlar darsliklaridagi materiallarni atroflicha o‘rganib chiqishi, ulardagi bog‘lanish obyektlarini aniqlab olishi:
- fan darsliklaridagi mazkur materiallarni o‘zaro bog‘lanish nuqtalarini aniqlab olishi:
- dars jarayonida fanlararo bog‘lanish nuqtalarining yechimiga olib keluvchi shart-sharoitlar yaratishga e’tibor qaratish: Fanlararo integrasiyani amalga oshirishning faol yo‘l va usullarini va vositalarini oldindan tanlash, ishlab chiqish va dars jarayonida mohirona foydalanish:
- fanlararo integrasiyani amalga oshirishda yetarlicha adabiyotlarni to‘plash va ulardan ko‘rgazmali vosita sifatida dars jarayonida foydalanish:
- turli fanlarni bir xil obyektlarni o‘rganishga qaratilgan turdosh mavzularini aniqlab olish:
- bir fan usullaridan boshqa bir fan obyektlarini o‘rganishda qo‘llay olish:
- turli fanlarda ba’zi obyektlarni o‘rganishda bir xil nazariyadan foydalanish nuqtalarini belgilash va uni amalga oshirish:
- biror voqelikni aks ettirishda sahna ko‘rinishi orqali jarayonni jonlantirish, shu o‘rinda o‘quvchida adabiy nutq madaniyatini shakllantirish:
Buyuk pedagog olim Yan Amos Komenskiy shunday deydi:
“ Barcha o`zaro bog`liqliklar ayna shu bog`liqlikda o`rganilishi zarur” keyinchalik ko`plab olimlar aynan shu fikrni kengaytirib fikrini umumlashtirgan holda ko`plab yangi xulosalarga keldilar.
Ta`lim integratsiyasining bosh maqsadi shaxsning har tomonlama kamol topishini ta`minlashning muhim prinspi sifatida maydonga keldi.
Ta’lim integratsiyasining bosh maqsadi - shaxsning har tomonlama kamol topishini ta’minlashning muhim prinsipi sifatida maydonga keldi. Fanlararo bog‘liqlik g‘oyasiga keyinchalik juda ko‘p pedagoglar yondoshib, uni rivojlanishi va umumlashtirilishiga hissa qo‘shdilar. D.Lokk g‘oyasiga ko‘ra:
“Ta’lim mazmuning aniqlanishida bir fan boshqa fanlar elementlari va faktlari bilan to‘ldirilishi kerak”. I.V.Pestalossi o‘zining didaktik maqolasida o‘quv darsliklaridagi bog‘liqlik masalasiga keng to‘xtalib o‘tar ekan: “Bir-biri bilan bog‘liq fanlari ongiga keltir, ularni tabiatdagi uzviy bog‘liqlik holatida ekanini angla” -deydi. Pestalossi bir fanning boshqa bir fandan uzoqlashuvi hatto xavfliligini ta'kidlaydi.
O‘tmish pedagogikasida didaktik ta’sirining ruhiy-pedagogik xususiyati hamda psixologik-pedagogik bog‘liqlik to‘g‘risida K.D.Ushenskiy shunday deydi:
“Har qanday fan tomonidan xabar qilinayotgan bilim va g‘oya dunyo va hayotga keng nigoh va yorituvchan holatda berilishi lozim”.
Fanlararo bog‘liqlik nazariyasining ishlab chiqishda K.D.Ushenskiy juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Ushbu metodika rivojida X.V.Stoyunin, N.F.Bunakov, V.I.Vodovozov va boshqa pedagoglar samarali ish olib bordilar. Fanlararo aloqa va integratsiyaning maktablarda o‘qitish va tarbiyalashdagi ahamiyati juda ko‘p pedagog olimlar tomonidan ko‘rib chiqiladi.
Pedagog olimlardan D.Zvernov, A.Danilov, N.Maksimova, P.Baranov, M.Skatkin; ruhshunos olimlar Y.Kabanova-Miller, M.Polizina, A.Samarin, I.Vergelis; Metodist olimlar R.Lvov, G.Goreskiy, N.Svetlovskaya, M.Kolyagina, N.Pristupa va boshqalar.
Bir qator ilmiy ishlar boshlang‘ich maktablarda fanlararo va fanlar ichidagi bog‘liqliklar muammosiga bag‘ishlangan bo‘lib, o‘quv qo‘llanmalari integratsiyasini asta-sekin yaratib, yo‘lga qo‘yish masalalariga qaratilgan masalan:
T.Ramzayev, G.N.Akvilev, N. Vinelkin, G.Beltyukov va boshqalar.
Integratsiya jarayoni o‘rganishda I.Boguslovskiyning “Go‘dakdan-olamga, olamdan-go‘dakka” maqolasining ahamiyati katta. Unda aytilishicha: Bolalarning atrof-muhitni his qilish, unga o‘rganish va maktab ta’limida bu muhitni turli fanlarga sun’iy ravishda bo‘linishi turli xil qarama qarshiliklarga sabab bo‘ladi. Bunday qarashlar XIX asrning o‘rtalaridayoq olimlarimiz tomonidan e’tirof etilgan edi.
G‘arbiy Yevropaning bir qator mamlakatlarida (ayniqsa Germaniyada) umumlashtirilgan dasturlar tuzila boshlandi. Bu dastur mualliflari o‘rganilayotgan hodisalarni mo‘ayyan bir o‘zak atrofiga jipslashtirishga harakat qiladilar.
Ko‘pincha bu o‘zak atrof muhitni o‘rganishdan iborat bo‘lib, mehnat jarayoni va madaniyatini ham o‘ziga biriktirgan edi.
XIX asr va XX asr boshlarida integratsiya g‘oyasi ilg‘or g‘oyalar qatori qadrlanadi. Nomdor ta’lim islohotchisi J.Dyun farzandni quyosh qatori qo‘yib, uni pedagogika markazi deb, o‘quv dasturlarini takomillashtirishning yangi prinsiplarini ilgari surdi. Bunga “Go‘dakdan-olamga, olamdan-go‘dakka”, tezisi misol bo‘la oladi.
Keyinchalik markazlashtirilgan fanlar o‘ziga bolaning ongini kengaytiruvchi mavzular paydo bo‘ldi. Bola ulg‘aygan sari uning dunyoqarashi kengayib, ongida oila maktab tuman shahar mamlakat insoniyat koinot kabi tushunchalar paydo bo‘la boshlaydi va ilm darajasi ham o‘sib boradi .O‘quv materiallarini integratsiyalash, fanlararo uzviylikni mustahkamlash va maktab islohati, lekin integratsiya muammosi o‘zining yuqori pedagogik darajasiga 1920- yillarda yetdi.
Davlat olimlar kengashi fanlarni asosan uchta bloka ajratdilar. Bu bloklar bilimlar mazmunini yo‘naltirishda katta ahamiyatga ega edi. Ular:
1. Jamiyatshunoslk.
2. Mehnatshunoslik.
3. Tabiatshunoslik.
Bunday holatda o‘quv darslari integratsiyaga kirishib, o‘zlarining xususiyatlarini yo‘qotishadi yoki o‘rta zvenoda qolib ketardi. Lekin o‘zining mazmuni va jihatlari bilan umumlashgan mavzu: shahar kolxoz fabrika tushunchalarini o‘zlashtirishda qatnashadi.
Bunday integratsiya yo‘nalishi hamma fanlar uchun bir xil bo‘lmadi.
1927- yilgacha tarix, geografiya va adabiyot fanlari jamiyatshunoslik faniga qo‘shib yuborilgan edi. Lekin 1930-yillar boshlarida bunday novoshirlik, pedagogik izlanishlarga chek qo‘yildi.
Maktab tizimi an’anaviy alohida fanlar ta’limi sistemasiga qaytdi. Albatta, ba’zi ba’zida oldingi kurslar va fanlararo bog‘liqliklarga qaytishga chaqiriqlar bo‘lib turdi.
Adabiyot darsida o‘qituvchi L.Tolstoyning “Urush va tinchlik” asarini o‘qitish jarayonida 1912-yilgi Ulug‘ Vatan Urushini L.Tolstoy o‘ylab topmagan desa, shuning o‘zi kifoya qilardi. Tarix o‘qituvchisi esa ushbu voqealarga qiziqqanlarga asarni o‘qib chiqishni maslahat beradi.
Fanlararo integratsiyaning yuqori cho‘qqisi deb jamiyatshunoslik darsidagi “Materiya” mavzusini tarix, fizika va Kimyo fanlari o‘qituvchilari bilan o‘tkazish hisoblanadi.
Huddi shunday konyuktor-ideologiya integratsiyasi sanoat ishlab chiqarish korxonalarida, qishloq xo‘jaligida nazariy bilimni ishlab chiqarishdagi mehnat va texnologik jarayonlarni amalga oshirishda qo‘llanadi.
80-yillarning yarmidan maorif tizimida integratsiya masalasiga yondoshuvlar yana rivojlandi. Bunda asosan 4 ta yo‘nalishga e’tibor qaratildi. Ularni birlashtirishda mazmun jihatdan integratsiya manbalarini alohida fanlar tashkil etadi.
Integrativ manbada hamma fanlar rivojlanayotgan ijod mahsuli sifatida hal qilinishi, texnologik integratsiya asosga umumta’lim jarayoni kompyuterlashtirish yo‘nalishiga o‘tish, dars jarayonida hamma o‘qituvchilar uchun aktiv bo‘lgan usulda o‘qitish usullarini va sintetik harakterga (Dunyo badiiy madaniyatiga) ega bo‘lgan darslar hamda sun’iy ravishda barpo etilgan metopredmetlar (belgi, son, simvol) bo‘lishi nazarda tutilgan.
Maktab ta’limi bolalarni fan asoslari bilan qurollantirishga qaratilgan. Barcha o‘quv predmetlari yagona maqsadga – barkamol insonni etkazib chiqarishga da’vat etilgan. Bu ta’limning umumiy maqsadi hisoblanadi. Ta’lim jarayonining umumiy maqsadi nazariy bilimlar, malakalar o‘quvchining aqliy taraqqiyoti, tafakkuri, dunyoqarashi kabi uzvlardan tashkil topadi.
Ta’lim jarayonining umumiy maqsadini tashkil etgan uzvlar o‘zaro uzviy bog‘langan. Nazariy bilimlarni o‘rganmasdan, malakalar hosil qilmasdan o‘quvchilarni aqliy jihatdan taraqqiy ettirish mumkin emas. O‘quvchilarni aqliy jihatdan taraqqiy ettirmasdan, ularning tafakkurini o‘stirmasdan, bolalarda dunyoqarashni shakllantirib bo‘lmaydi.
Tafakkur - jarayon, xotira uning mahsulidir. Shunday bo‘lgach, o‘quv jarayonida o‘rganiladigan bilim o‘quvchining o‘z tafakkuridan qancha ko‘p o‘tsa, o‘rganilayotgan mavzu ustida bolalarning faol aqliy faoliyati qancha ko‘proq tashkil etilsa, o‘rganilgan bilim xotirada shuncha ko‘p va uzoq muddat saqlanadi.
Fanlararo integratsiyani yo`lga qo`yishda quyidagi prinsplarga amal qilinadi: