O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona politexnika instituti r. J. Tojiev, R. X. Mirsharipov

 10.8-rasm. Machtali yuk ko’targich. 
a) ko’targich sxemasi; b) platformani ko’tarish mexanizmi sxemasi; v) 
siljish maydoni. 
1 – rama, 2 – elektr jihozlari, 3 – elektroreversiv chig’ir,
4 – machta, 5 – tayanch, 6 – karetka, 7 – yuk platformasi, 8 – blok,
9 – yuritma, 10 – maydoncha. 

---

133 
Ko’targich kabinasi odamlarni va qurilish materiallarini tushirishda 
xavfsizlikni ta’minlovchi maydoncha va chegaralagichlar bilan 
ta’minlanadi. Hamma qurilish ko’targichlari Davlat texnik nazoratining 
foydalanish va tuzilish qoidalari asosida bajariladi. Ularga ushlagichlar, 
chegaralagichlarni tezligini belgilovchi uzatgichlar va signal beruvchi 
moslamalar o’rnatiladi. Ko’targichni ishga tushirishga qadar u Davlat 
texnik nazorati hisobidan o’tadi va rasmiylashtiriladi.
 
10.9–rasm. Machtali yuk-passajir ko’targichi. 
a) umumiy ko’rinish; b) arqon o’rash sxemasi.
1 – machta, 2 – muvozanatlovchi yuk, 3 – strela, 4 – blok, 5 – kabina, 6 
– blok. 
10.6. Machtali va machta-vantali kranlar 
Yuk ko’tarish kranlari statsionar va ko’chma turlarga bo’linadi. 
Statsionar kranlar o’z turi bo’yicha machta va machta strelali kranlarga 
bo’linib, ularni qo’llanish doirasi chegaralangan. Machta va machta 
strelali kranli yig’ma konstruktsiyalarni, texnologik jihozlarni yirik 
qurilishlarda montaj qilish uchun qo’llaniladi. Machta krani buriladigan 
bo’lib, machtasi fundament ramasiga tayanadi va binoga mahkamlanadi 
yoki vantlar orqali mahkamlanadi. Machtaga buriluvchan strela 
o’rnatiladi. Yukni ko’tarish uchun chig’irdan foydalaniladi va yuk 
og’irligiga qarab polispast tanlanadi.

---

134 
Vantli machta-strelali kranlar. Bu kran (10.10-rasm) 9 machta, 8 
strela, 6 yuk strela, 3 polispastlar 11 tayanch rama, 14 chig’ir va 2 
vantdan iborat. Strelasi sharnir orqali machtaning pastki qismiga 
mahkamlanadi va u vertikal o’q atrofida buruluvchi doira 10 yordamida 
360
0
ga buriladi.
Machta va strela po’lat arqonli aylanish mexanizmiga ega. Machta 
pastki qismi maxsus zoldirli tovon 15 ga tayanadi. Machtaning tepa 
qismi qo’zg’almaydigan tayanch 1 orqali yuk ko’tarish qobiliyatiga 
ko’ra 8 tagacha vantlar bilan gorizontga nisbatan 30
0
burchak ostida 
mahkamlanadi.
Strela va yuk polispastlari tarmoqlarining uchlari bloklar 12, 13 
orqali machta ichkarisiga kiritiladi va strela tovoni teshigi orqali 
chiqarilib elektroreversiv chig’ir 14 ning barabaniga ulanadi. Asosiy 
strela va yukni yuqoriroqqa ko’tarish uchun machta qo’shimcha ravishda 
polispast 7, qo’shimcha qurilma-tumshuq (gusak) 4 va yuk ko’tarish 
qobiliyati ozroq bo’lgan ikkinchi polispast 5 bilan jihozlangan.
Vantlar tortilishining hisobi. Machtaning ish vaqtida vantni 
yuklanmagan qismi saqlanadi, boshqa qismi qo’shimcha yuklanadi, 
natijada machta og’adi. Machtaning og’ishiga zoldirli tayanch ustun 
qarshilik ko’rsatmaydi. Vantlar soni ko’p bo’lganda statik aniqmas 
masala yuzaga keladi. SHuning uchun ham barcha kuchlarni strela 
tekisligida ta’sir qiladi va bitta vant qabul qiladi deb, tayanchga nisbatan 
quyidagicha aniqlaymiz.
 
S
V
=
(
)
cos
Ql
PR g WH
h



(10.12)
bu yerda: Q – yuk va ilgak og’irligi: R – machta va strela og’irligi: W – 
kran ishchi holatiga shamol kuchining yukka ta’siri:
 l 
– yukning qulochi: 
R va N – kran massasi markazining koordinatlari.
Eng ko’p yuklangan vantning tortilishi S=S
V
K
I
, bu yerda: k
I
– 
vantlar soniga bog’liq bo’lgan koeffisient, vantlar soni 4 ga teng 
bo’lganda, k
I 
=1,0 va 6 da – 0,67, 8 da – 0, 5, 10 da – 0, 4, 12 da – 0, 3 
deb qabul qilinadi.

---

135