O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi guliston davlat universiteti turdiqulov T

Sof zotli urchitishning asosiy maqsadi, ahamiyati va qo’llanilishi. Sof zotli 
urchitishda qo’llaniladigan ba’zi usullar.
Hayvonlar va parandalar sof holda 
urchitilganda ba‘zan erkak va urg‘ochi vakillari bir-biriga qarindosh yoki begona 
bo‘lishi mumkin. Qarindosh bo‘lgan vakillarni o‘zaro urchitish 
inbriding 
deyiladi. 
Masalan, bitta ota-onaning erkak va urg‘ochi nasli o‘zaro yoki ota-onasi bilan 
urchitilishi mumkin. 
Inbriding xo‘jaliklarda kamdan-kam qo‘llaniladigan usuldir. Uning asosiy 
maqsadi, hayvonlarni urchitish jarayonida sodir bo‘lgan huqson yoki kamchilikni
bartaraf etish, shuningdek, yangi zot yaratish jarayonida yuzaga chiqqan noyob 
belgi va xususiyatlarni kelgusi avlodlarda sfqlab qolish va mustahkamlashdir.
Shuning uchun ham bu usul faqat ayrim hollardagina qo‘llanilishi mumkin. 
Lekin bu usuldan foydalanilganda olingan naslining hayotchanligi va 
chidamlilik xususiyatlari pasayib ketadi. Agar ketma-ket qo‘llanilsa, nimjon, oriq, 
mayda va hatto o‘lik bola tug‘ilishi mumkin. Binobarin, bunday tadbirlar katta 
mas‘uliyat sezgan holda olib borilishi lozim. 

---

87 
Tizimlar bo‟yicha urchitish.
 
Tizim muayyan zot ichidagi ayrim xususiyatlari 
(gavda tuzilishi, maxsuldorligi) jihatidan bir-biriga o‘xshagan va eng yaxshi 
urug‘boshidan bo‘lgan sermahsul erkak mollar guruhidir. Tizim ma‘lum erkak 
vakilining laqabi bilan ataladi. Tizimlar bo‘yicha urchitishda erkak hayvonlarning 
genotipik xususiyatlaridan foydalanish diqqat markazida turadi va shu tufayli u 
amalga oshiriladi. Bundan tashqari, har bir zot tarkibida bir necha oilalar bo‘ladi.
Oila
 
har bir asl ona (sigir, biya, cho‘chka, sovliq) moldan tarqalgan urg‘ochi 
hayvonlar guruhidir. Zot tarkibida oilalar tizimlarga nisbatan pastroq turadi. 
Garchand ko‘plab urg‘ochi hayvonlarning serpushtligini oshirishda ma‘lum bir oila 
a‘zolari o‘zining yuqori irsiy xususiyatlarini o‘tkaza olsada, naslchilik ishlarida 
tizimlar birinchi o‘rinda turadi. 
Inbriding va uning salbiy oqibatlari.
 
Yaqin qarindoshli urchitishda inbriding 
depressiyasi degan holat yuzaga kelib, uning oqibatida hayvonlar naslining 
maydalashishi, konstitutsiyasining zaiflashishi, mahsuldorligi va nasl berish 
qobiliyatining pasayib ketishi, mayib-majruh avlodlar vujudga kelishi va o‘lim 
darajasining ortishiga olib keladi. Inbriding depressiyasining asosiy sababi yaqin 
qarindoshli urchitish oqibatida, ularning avlodlarida gomozigotalik holatining 
ortib ketishidir. Ularning kam yoki ko‘p darajada yuzaga chiqishi, inbridinglik 
darajasiga, hayvonlarning sifatiga va yashash sharoitiga bog‘liqdir. 
Inbriding depressiyasining hayvonlarda yuzaga kelish oqibatlarini soha 
olimlari tomonidan laboratoriya sharoitida bir qancha maxsus tajribalar o‘tkazish 
orqali aniqlab berildi. Jumladan, S.Krampe inbridingli kalamushlarni ko‘paytirish 
ishlarini bir juft normal holatdagi (yaqin qarindosh bo‘lmagan) laboratoriya 
hayvonlarini ko‘paytirishdan boshladi. Keyinchalik, ularni va ulardan olingan 
avlodlarini bir necha bo‘g‘inlarda o‘zaro urchitish natijasida, u 1500 bosh 
inbridingli hayvonlar oldi. Dastlabki besh bo‘g‘inda olingan aksariyat urg‘ochi 
vakillari bepusht bo‘lgan, nasl berganlari ham juda sust o‘sib va rivojlanib, kech 
etilgan va maydalashib ketgan. Ularning ko‘pchiligiga inbriding halokatli ta‘sir 
qildi. Oziqa sharoitini yaxshilaganda kalamushlarning vazni va nasl berish 
qobiliyati birmuncha yaxshilandi. Lekin, ko‘pchiligida patologik holatlar – 

---

88 
tuxumdonlari va bachadonlarida shish paydo bo‘lishi kuzatildi. Ularning 
yashovchanlik qobiliyati keskin pasayib ketdi. Ayrim tizimlari butunlay qirilib 
ketdi. Dastlabki va nazorat guruhidagi kalamushlarda esa bunday holat 
kuzatilmadi. Shular asosida tadqiqotchi olim, inbriding depressiyasi oqibatlaridan 
xalos etib bo‘lmas ekan, degan xulosaga keldi. 
Yana bir olim E.Din-King, yaqin qarindoshli urchitish orqali kalamushlarni 
22 bo‘g‘inigacha tajriba o‘tkazib, inbriding depressiyasining zararli oqibatlarga 
olib kelmasligini isbotlab bermoqchi bo‘ldi. Haqiqatda esa dastlabki besh 
bo‘g‘inida yarmiga yaqin ona kalamushlar bepusht bo‘ldi va ularni tajriba 
kuzatuvidan chiqarilib tashlandi. Qolganlari juda kam nasl berdi. Ular uchun juda 
yaxshi oziqa sharoiti yaratib bergandagina va konstitutsiyasining mustahkamligiga 
ko‘ra qattiq tanlash olib borilganda (1000 ta tug‘ilgan kalamushlardan faqat 20 tasi 
keying tajriba ishlarini davom ettirish uchun olib qolindi) inbridingli hayvonlar 
nazoratdagi tengdoshlariga nisbatan birmuncha yaxshi rivojlana boshladi. 
S.Rayt tomonidan oq kalamushlar ustida yanada sinchkovlik, uslubiy 
jihatdan to‘g‘ri va uzoq davom etgan tajriba olib borildi. U bir-biriga yaqin 
qarindosh bo‘lgan aka va singillarini o‘zaro urchitish yo‘li bilan 30 dan ortiq 
bo‘g‘ingacha o‘nminglab kalamushlar olishga muvaffaq bo‘ldi. Tajribadagi 35 ta 
inbridingli tizimdan 27 tasi nobud bo‘ldi (90 %), tirik qolganlarining ham vazni 
past bo‘lib, yashovchanlik, nasl berish va sil kasalligiga chidamlilik qobiliyati 
pasayib ketdi. Har xil inbridingli tizimlarga mansub hayvonlarni o‘zaro 
chatishtirilishi natijasida ularning avlodlarida ushbu ko‘rsatkichlarning birmuncha 
yaxshilanishiga erishildi. 
Shunday qilib, yuqoridagi uzoq muddat davomida o‘tkazilgan har uchchala 
tajriba natijasida hayvonlarda inbriding depressiyasi hodisalari kuzatilganligi 
to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin. Demak, inbriding depressiyasi yuz beradigan 
asosiy salbiy oqibatlarga quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: 
1)
nasl berish qobiliyatining pasayib ketishi, ayrim holatlarda to‘liq bepusht 
bo‘lib qolishigacha olib keladi; 

---

89 
2)
modda almashinuv jarayonining pasayishi, organizmning qarshilik 
ko‘rsatish kuchining susayishi, o‘lim darajasining ortishi; 
3)
mahsuldorligining kamayishi; 
4)
suyaklarning ingichkalashuvi va konstitutsiyasining noziklashishi; 
5)
hayvonlarning mayib-majruh tug‘ilish holati kuzatiladi.