O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti L. A. Botirova, D. M. Tagayeva

Sistematik birliklar (kategoriyalar)ning nomlari va qo’shimcha (affiks) lari 
 
№ Ilmiy (lotincha 
nomi) 
Qo’shimchalari 
O’zbekcha nomi 
Qo’shimch
alari 
1 
Regnum 
(Vegetabile) 
- 
O’simliklar dunyosi 
- 
2 
Subregnum 
(Vegetabile) 
- 
O’simliklar dunyochasi 
(kichik dunyosi) 
- 
3 
Divisio 
phyta 
Bo’lim 
toifa 
4 
Subdivision 
phytina 
Bo’limcha, kichik bo’lim 
Singari 
5 
Classis 
opsida 
Ajdod (sinf) 
Simon, lilar 
6 
Subclassis 
idae 
Ajdodcha (sinfcha) kichik 
ajdod 
kabilar 
7 
Ordo 
ales 
Qabila (tartib) 
Namo, dor 
8 
Subordo 
ineae 
Qabilacha, kichik qabila 
 
9 
Familia 
aceae 
Oila 
dosh, 
guldosh
10 
Subfamilia 
oideae 
Oilacha, kichik oila 
- 
11 
Tribus 
eae 
Bo’g’in 
- 
12 
Subtribus 
inae 
Bo’g’incha, kichik 
bo’g’in 
- 

---

48 
13 
Genus 
- 
Turkum 
14 
Subgenus 
- 
Turkumcha, kichik 
turkum 
15 
Sectio 
- 
Seksiya 
16 
Subsectio 
- 
Seksiyacha, kichik 
seksiya 
17 
Series 
-- 
Seriya 
18 
Subseries 
 
Seriyacha, kichik seriya 
19 
Species 
 
Tur 
20 
Subspecies 
 
Turcha, kichik tur 
21 
Varietas 
 
Tur xili 
22 
Forma 
 
Forma (shakl), xil 
Dala va Shoxlangan qirqbo’g’im sistematik tahlili 
Bo’lim:
Equisetophyta
- Qirqbo’g’imtoifa 
Sinf:
Equisetopsida
- Qirqbo’g’imsimon 
Qabila:
Equisetales 
- Qirqbo’g’imnamolar 
Oila: 
Equisetaceae
- Qirqbo’g’imdosh 
Turkum:
 Equisetum
- Qirqbo’g’im 
Tur:
Equisetum arvense 
– Dala qirqbo’g’imi 
Tur:
Equisetum ramosissimum
– Shoxlangan qirqbo’g’im 
Dala qirqbo’g’imi klassifikatsiyasini tahlil qiladigan bo’lsak, bo’lim 
Equisetophyta 
ya’ni Qirqbo’g’imtoifa bo’ladi. Yuqorida ko’rsatilganidek lotin tilida 
bo’limga 
phyta
, o’zbek tilida esa 
toifa
affikslari qo’shib yasaladi. Sinfga 
opsida
va 
simon affiksi, qabilaga 
ales
va namo qo’shimchasi, oila sistematik birligiga 
aceae
va 
dosh affiksi qo’shimchalarini qo’shish bilan yasalmoqda. Odatda turkum va turlar 
uchun yuqoridagi sistematik birliklar kabi umumiy affikslar mavjud emas. Ular turli 
xolatda keladi.
Equisetum arvense 
bu turni nomi bo’lib, 
Equisetum 
so’zi turkumini 
bildiradi. O’zbek tilida esa yuqorida aytganimizdek aksincha turni ko’rsatuvchi 
so’zdan keyin keladi turkum nomi. Masalan: Dala qirqbo’g’imi bu yerda qirq bo’g’im 
turkumni ko’rsatadi.
Ishni bajarish tartibi: 
1.
 
O’simliklar sistematikasining ahamiyatini o’rganing. 
2.
 
O’simliklarning lotincha nomlari va o’qish qoidalari bilan tanishing. 
3.
 
O'simliklar sistematikasi birliklari sifatida qabul qilingan 23 ta taksonomik birlikni 
yod oling
4.
 
O’simliklar aniqlagichi kitobi bilan ishlashni o’rganing. 
 
Nazorat savollari: 

---

49 
1. O'simliklar sistematikasi taksonomik birliklarni aytib bering? 
2. O'simliklar sistematikasida eng kichik birlik nima deb ataladi? 
3. Botanika nomenklaturasining xalqaro kodeksi tomonidan yer yuzida tarqalgan 
o'simliklarni birliklari sifatida nechta taksonomik birliklar qabul qilingan? 
 
MAVZU: NAMATAK TURKUMI TURLARINI ANIQLASH USULLARI. 
Dars maqsadi
: Talabalarda namatak turkumi turlarini aniqlash usullari 
ko’nikmalarini shakillantirish. 
Identiv o’quv maqsadlari:
1.
Namatak turkumi turlari uchrash florasi haqida biladi.
 
2.
Namatak turkumi turlari to’g’risida ma’lumot bera oladi.
 
 
Kerakli jihoz va materiallar: 
o’simliklar aniqlagichi, gerbariylar, rasmlar, lupa, 
slaydlar. 
Qisqacha nazariy ma’lumotlar. 
Ra’nodoshlar oilasi asosan daraxt, buta, chala buta, ko`p yillik, ba`zan bir yillik 
o`simliklar bo`lib, ayniqsa shimoliy yarim sharda keng tarqalgan barglari poyada 
ketma-ket joylashgan oddiy yoki murakkab bo`lib, ko`pincha yon, barglarga ega. 
Gullari aktinomorf, ikki jinsli, yakka, ba`zan tupgullarni hosil qiladi. Gulqurg’oni 
murakkab, 5 lik tipida bo`ladi, erkin yoki ma`lum darajada qo`shilgan. Changchilari 
ko`pincha ko`p sonli. Urug’chisi 1,5 yoki bir necha mevabargchaning qo’shilishidan 
hosil bo`lgan. Mevasi har hil tipda bo`ladi.
Ra`noguldoshlar oilasi gul va mevalarining tuzilishi jihatidan 6 ta kichik 
oilachaga bo`linadi. Shulardan 4 tasi keltirib o’tiladi: 
A) Tubulg’udoshchalar – Spireoideae
Oilacha vakillari buta o`simliklardir. Barglari oddiy yoki murakkab, gullari 
mayda sochoq yoki qalqonsimon to`pgulga yig’ilgan. 
Gulining formulasi:

Ca
5
Co
5
A~ G 
(5)
Mevasi to`p yoyma 
meva.
Oilachaning asosiy turkumi tubulgi (Spiraea). Bu turkumning O`rta – Osiyoda 
tuqli to`bgulg’i (S.pilosa), baljuan to`bulg’asi (S. baldlchuanica) kabi turlari toshli, tog’ 
yonbag’irlarida, archazorlar, va daryo soxilarida o`sadi.
B) Itburundoshchalar - Rosoideae
Bu oilachaga o`t, chala buta va buta o`simliklar kiradi. Barglari toq patsimon 
murakkab yoki oddiy chetki qirralari uyilgan, yon bargchali. Poyasi ko`pincha tikanli. 
(5)
Co
5
A~ G
(
∾
) 
Gul formulasi:

Ca 
Mevasi 
yong’oqcha 
yoki 
murakkab danakchali meva.
Oilacha vakillari: Itburun na`matagi (Rosa canina), Fedchenko na`matagi 
(R.fedtchenkoana), Samarqand na`matagi (R.moracndica), Zangori maymunjon 

---

50 
(Rubus caesius), Oddiy maymunjon (R.idaeus), Qulupnoy (Fragaria), g’ozpanja 
(Potentilla).
V) Olmadoshlar - Pomoideae 
Oilacha vakillari: daraxt va buta o`simliklardir. Ularning barglari, oddiy, ba`zan 
murakkab, yong’bargchali. 
Gul formulasi:

Ca
(5)
Co
5
A~ G 
(1) 
ba`zan 
(2-5) 
Mevasi sersuv soxta meva. 
Oilacha vakillari: Madaniy olma (Malus domestica), yovvoyi olma (M.Sylvestris), nok 
(Pyrus), bexi (Cydonia), sariq dulana (Crataegus
pontica).
G) Olxuridoshchalar - Prunoideae 
Daraxt va buta o`simliklar. Bularning gul tuzilishi Yuqoridagilarga o`xshab ketadi.
Gul formulasi:

Ca
5
Co
5
A
5
, ~, G 
1
Mevasi quruq yoki sersuv 
danakcha.
Oilacha vakillari: SHirin bodom (Amygdalus communis), o`rik (Armeniaca vulgaris), 
shaftoli (Persica vulgaris), olcha (Cerasus vulgaris), gilos (Cerasus avium), olxuri ( 
Prunus domestica).
Ahamiyati: Oilaning ko`pchilik vakillari oziq-ovqat o`simligi hisoblanadi. 
Ularning mevasini tarkibida qand moddalari, har xil organik kislotalar, vitaminlar va 
efir moylari uchraydi. Juda ko`p turlari qadimdan madaniylashtirilgan. SHuningdek bir 
qancha turlari tibbiyotda dori tayyorlashda, ishlatiladi. 
Namatak turkumi turlari Ra’noguldoshlar – 
Rosaceae L 
oilasiga mansub, bo’yi 1,5-
3 m, ba’zan 6 m ga yetadigan tikanli buta. Novdalari egiluvchan bo’lib, yaltiroq, 
qo’ng’ir-qizil yoki qizil-jigarrang po’stloq bilan qoplangan. Barglari toq patli 
murakkab, 5-7 ta tuxumsimon arrasimon qirrali bargchalardan tashkil topgan bo’lib, 
bandi yordamida poyasi bilan shoxlarida ketma-ket o’rnashgan. Yirik qizil, pushti, 
sariq yoki oq rangli, xushbo’y, besh bo’lakli gullari 2-3 tadan shoxchalariga 
joylashgan. Shakli va rangi turlicha, shirali, gul o’rnidan hosil bo’lgan soxta mevaga 
ega. Aprel-avgust oylarida gullaydi, mevasi iyul-oktyabrda pishadi. 
Yuqorida berilgan ma’lumotlardan foydalanib
Oq gulli namatak (
Rosa bellicosa 
Nevski
) o’simligini sistematik tahlil qilamiz: