O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov

nom
P
1
2
.
o‘sha quvvatlarning 
kvadratlarini yig‘indisi. 
Kam sonli elektr iste’molchilari uchun 
n
e
ni aniqlashda quyidagi 
sodalashtirilgan munosabatlarni ishlatish mumkin: 
1)
Agar 
n

4 va 
3
min
max


P
P
m
bo‘lsa 
n=n
e

---

55 
Bu yerda, 
P
max
, P
min
– guruhga tegishli iste’molchilarning eng kattasi va 
kichikning nominal quvvatlari 
2)
Agar 
m
>3 va 
K
ish.a

0,2 bo‘lsa, 
max
.
1
.
3
2
nom
n
i
nom
e
P
P
n


Bu yerda, 
P
nom.max
– guruhdagi eng katta iste’molchining nominal 
quvvati. 
3) Bir fazali elektr iste’molchilari guruhi uchun 
max
.
1
.
3
2
nom
n
i
nom
e
P
P
n


Bu yerda, 

n
i
nom
P
1
.
- bir fazali elektr iste’molchilarning nominal 
quvvatlarini yig‘indisi: 
P
nom.max
- shu iste’molchilarining eng kattasining 
nominal quvvati. 
Kam sonli elektr iste’molchilar uchun hisobiy yuklamalarni aniqlashda 
quyidagi soddalashtirilgan usullarda bajariladi: 
a) Agar 
n

3 bo‘lsa,


n
i
nom
x
P
P
1
.
;





3
1
.
3
1
.
i
i
nom
i
nom
x
tg
P
q
Q

Iste’molchining quvvat koeffitsientining qiymati noma’lum bo‘lsa, 
davomli rejimda yuritgichlar uchun 
cos

=0,8, qisqa takrorlanuvchi rejimli 
elektr yuritgichlar uchun 
cos

=0,7 olinadi.
b) Agar 
n
>3 va 
n
e
<4 bo‘lsa, 
a
yuk
n
i
nom
x
K
P
P
.
1
.


;




n
r
yuk
i
i
nom
r
yuk
n
i
nom
x
K
tg
P
K
q
Q
1
.
.
.
1
.

Koeffitsientlarning ko‘rsatgichlari noma’lum bo‘lsa, davomli rejimdagi 
iste’molchilar uchun 
K
yuk.a
=0,9; 
cos

=0,8, takrorlanuvchi qisqa rejimdagi 

---

56 
iste’molchilar uchun mos ravishda 0,75 va 0,7 olinishi mumkin. 
v) O‘zgarmas yuklamali iste’molchilar uchun 
P
x
=P
o’rt.
; Q
x
=Q
o’rt.
; P
o’rt.
=K
ish.a
 P
nom
 
Sinxron yuritgichlarning hisobiy reaktiv yuklamasini o‘rtachaga teng 
deb olinadi, ya’ni 
Q
o‘rt.
=K
ish.r

Q
nom
,
kondensator batareyalar uchun







nom
haq
nom
rt
o
U
U
Q
Q
.
.
'
Bu yerda, 
U
haq.
– kondensator qutblaridagi haqiqiy kuchlanishning 
miqdori. 1000 Voltgacha bo‘lgan elektr ta’minoti tizimi tugunlaridagi 
(kuch shkaflari, shina o‘tkazgichlari, radial va magistral liniyalar) hisobiy 
yuklamalarni aniqlashda quyidagi usul tavsiya etiladi:
1)
Elektr ta’minoti tizimining tugunida har xil rejimda ishlovchi va 
o‘zgaruvchi grafikli iste’molchilar guruhlari mavjud bo‘lsa, hisobiy quvvat 


n
i
rt
o
a
ХТ
P
K
P
1
.
'
Agar 
n
e

10 bo‘lsa, 
Q
XT
=1,1
1
n

Q
o’rt.
 
n
e
>10 bo‘lsa, 
Q
XT
=
1
n

Q
o’rt.
Tugun uchun to‘la hisobiy quvvat va ishlatilish koeffitsientining 
o‘rtacha muallaq qiymati mos ravishda quyidagicha aniqlanadi: 
S
Р
Q
ХТ
ХТ
ХТ


2
2



n
i
Hnom
n
i
rt
o
t
a
ish
P
P
K
1
.
1
.
'
.
.
Bu yerda, 
P
xt
, Q
xt
, S
xt
– tugun uchun hisobiy aktiv, reaktiv va to‘la 
quvvatlar, 
P
o’rt.i
, Q
o’rt.i
– tugundagi 
i
guruh iste’molchilarining eng 
yuklamali smena uchun o‘rtacha aktiv, reaktiv quvvatlari;
n
– tugundagi 

---

57 
iste’molchilar guruhlarining soni; 
n
e
– tugundagi barcha iste’molchilarning 
effektiv soni, 
K
m.a
– yuklamalar maksimum koeffitsienti bo‘lib, uning 
qiymatini rasmda ko‘rsatilgan xarakteristikalardan 
P
va 
K
ish.a.t
asosida 
aniqlanadi; 
P
nom.i
– 
i
guruh iste’molchilari nominal quvvatlarining 
yig‘indisi. 
2)
Agar ta’minot tugunida o‘zgarmas yuklamali grafik bilan ishlovchi 
iste’molchilar guruhlari mavjud bo‘lsa, 




n
m
i
rt
o
i
rt
o
a
m
ХТ
P
P
K
P
1
1
.
'
.
'
.
n
e

10 bo‘lsa, 




n
m
j
rt
o
i
rt
o
ХТ
Q
Q
Q
1
1
.
'
.
'
1
.
1
n
e
>10 bo‘lsa, 




n
m
j
rt
o
i
rt
o
ХТ
Q
Q
Q
1
1
.
'
.
'
Bu yerda, m – o‘zgarmas yuklamali grafikga ega bo‘lgan guruhlar soni. 



n
n
n
i
rt
o
i
rt
o
i
rt
o
ma
Q
Q
P
K
1
1
1
.
'
.
'
.
'
,
1
.
1
,
O‘zgaruvchan grafikli iste’molchilar guruhlarining hisobiy aktiv va 
reaktiv yuklamalari: 


m
m
tj
rt
o
tj
rt
o
Q
P
1
1
.
'
.
'
,
kam o‘zgaruvchi grafikli istemolchilar guruhlarining o‘rtacha aktiv va 
reaktiv yuklamalari. 
3)
Elektr ta’minoti tizimi tugunida uch fazali va bir fazali o‘zgaruvchan 
grafikli va o‘zgarmas grafikli iste’molchilar guruhlari mavjud bo‘lsa, 








2
1
2
1
1
.
'
1
.
'
1
.
'
1
.
'
.
)
(
m
l
rt
o
m
k
rt
o
n
j
rt
o
n
i
rt
o
a
m
ХТ
P
P
P
P
K
P
Bu yerda, 
n
1
– uch fazali o‘zgaruvchan grafikli guruhlar soni; 
n
2 
– bir fazali o‘zgaruvchan grafikli guruhlar soni; 
m
1
– uch fazali kam o‘zgaruvchan grafikli guruhlar soni; 

---

58 
m
2
– bir fazali kam o‘zgaruvchan grafikli guruhlar soni. 
4) 1000 Voltdan yuqori bo‘lgan elektr ta’minoti tizimining tuguni 
uchun 
hisobiy 
yuklama 
aniqlanganda 
sex 
transformatorlaridagi 
nobudgarchiliklarni ham hisobga olish zarur bo‘ladi. Bu nobudgarchiliklar 
qiymatlarini, grafiklar yoki quvvati 1000 kVt dan oshmaydigan 
transformatorlar uchun, quyidagi munosabatlar orqali aniqlash mumkin: 

P
t
 =(0,02 

 0,025)S
t
 
 

Q
t
 =(0,105 

 0,125)S
t
 
Bu yerda, 

P
t
, 

Q
t
- transformatordagi aktiv, reaktiv quvvatlar 
nobudgarchiliklar. 
Tartibga solingan diagrammalar usulini qo‘llash tartibi. 
Hisobiy yuklamani mazkur usul bilan aniqlanganda quyidagicha 
tartibga rioya qilinadi: 
1)
1000 Voltgacha va undan yuqori bo‘lgan o‘zgaruvchan grafikli 
iste’molchilar uchun: 
a) o‘rnatilgan iste’molchilarning umumiy soni aniqlanadi; 
b) tugunga taalluqli bo‘lgan iste’molchilarning nominal quvvatlari va 
o‘rtacha yuklamalarning yig‘indilari topiladi; 
v) eng katta iste’molchining nominal quvvati topiladi va tahlil qilinayotgan 
guruhlarning aktiv yuklama bo‘yicha o‘rtacha ishlatilish koeffitsienti 
aniqlanadi; 
g) 
n
e
va 
K
m.a
lar aniqlanib, 
P
x
va 
Q
x
topiladi. 
2)
Elektr ta’minoti tugunida o‘zgarmas yuklamali grafikda ishlovchi 
guruh iste’molchilari mavjud bo‘lgan taqdirda, ularning soni, nominal va 
o‘rtacha quvvatlari aniqlanadi. 
3)
Ko‘rilayotgan 
tugun uchun kuchlanishi 1000 Voltgacha 
iste’molchilarning umumiy miqdori nominal quvvatlari, o‘rtacha va 
hisobiy yuklamalari bo‘yicha umumiy natijalar olinadi. 

---

59 
4)
Tugunga taalluqli yoritish qurilmalarining umumiy o‘rnatilgan 
quvvatlari, o‘rtacha va hisobiy yuklamalari topiladi. 
5)
Agar ko‘rilayotgan tugunda kompensatsiyalovchi uskunalar mavjud 
bo‘lsa, ularning umumiy nominal quvvatlari, o‘rtacha va hisobiy 
yuklamalari aniqlanadi. 
6)
Tugunga tegishli bo‘lgan barcha ishchi transformatordagi aktiv va 
reaktiv quvvatlar nobudgarchiliklarning yig‘indilari topiladi. 
7)
Elektr ta’minotining ko‘rilayotgan tuguni bo‘yicha 1000 Voltdan 
yuqori bo‘lgan iste’molchilarning soni, nominal quvvati, o‘rtacha va 
hisobiy yuklamalari bo‘yicha umumiy natijalar aniqlanadi. 
Tanishib chiqilgan hisobiy yuklamaning aniqlash uchun usuli 
bo‘yicha quyidagi xulosalar qilish mumkin: 
a) Tartibiga solingan diagrammalar usuli universal bo‘lib, uni har 
turli uch fazali va bir fazali, har xil ish rejimli(davomli, takrorlanuvchi 
qisqa muddatli va qisqa muddatli) iste’molchilarning hisobiy yuklamalarini 
aniqlashda ishlatish mumkin; 
b) Har xil guruh iste’molchilari uchun ishlatilish koeffitsientining 
qiymati o‘zgarmas bo‘lib, guruhdagi iste’molchilari soniga bog‘liq emas, 
bu esa guruh iste’molchilarining o‘rtacha yuklamasini ishonchli qiymatini 
aniqlash imkoniyatini beradi; 
v) Biror agregatning ish rejimini o‘zgarishini inobatga olish uchun 
uning ishlatilish koeffitsienti qiymatini o‘zgartiladi; 
g) Hisoblab topilgan o‘rtacha yuklama qiymatini ekspluatatsiya 
jarayonida olingan ko‘rsatgichlar bilan solishtirish imkoniyati mavjud; 
d) Elektr ta’minoti tizimidagi hisobiy yuklamani o‘rtacha quvvat va 
maksimum koeffitsienti asosida aniqlashda ehtimollar nazariyasining 
asosiy ko‘rsatmalaridan foydalanilgan.