O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi I. U. Raxmonov

Yuqori garmonikalar tufayli quvvat yo‘qotilishi. 
Elektr ta’minoti elementlaridan yuqori garmonikali toklarning o‘tishi 
natijasida aktiv quvvatning qo‘shimcha yo‘qotilishi seziladi, quyida biz 
ularning bazilari bilan tanishib o‘tamiz: 
1. Sinxron yuritkichlardan o‘tuvchi yuqori garmonikali toklar hosil 
qiluvchi qo‘shimcha quvvat isrofi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
,
ns.t
ns.st
.
.
P
P
P
P
m
ns
sm
ns







bunda, 
m
ns
P
.

- sinxron yuritkich chulg‘ami metali(mis)da hosil bo‘luvchi 
quvvat yo‘qotilishi; 
ns.st
P

- yuritkich po‘lat qismida hosil bo‘luvchi quvvat isrofi; 
ns.t
P

- yuqori garmonikalar hosil qiluvchi tormozlovchi momentlar 
kuchini qirqishga sarflanuvchi quvvat yo‘qotilishi. 
2. Asinxron yuritkichlarida yuqori garmonikali tok o‘tishi tufayli 
hosil bo‘luvchi qo‘shimcha quvvat yo‘qotishlari qiymati uchun ifoda 

---

130 


,
3
2
1
3
2
.




R
R
I
P
n
sm
n





bunda, 

1
R
va 

2
R
- 

-garmonikaga keltirilgan stator va rotorning aktiv 
qarshiliklari. 
3. Kuch transformatorlari, kabel va havo liniyalari hamda reaktordan 
o‘tuvchi yuqori garmonika tok hosil qiluvchi quvvat isrofi quyidagi 
ifodadan aniqlanadi: 



R
I
P
n
s
n




3
2
.
3
. 
4. Kuch kondensatorlarida hosil bo‘luvchi quvvat isrofi. 
a)
kuch kondensatorining dielektrigidagi aktiv quvvat isrofi:




tg
U
C
f
P
nom
nom
K
D
S
N
2
.
.
.
2


; 
b)
kuch kondensatori korpusga nisbatan izolyatsiyada yuqori 
garmonikadan hosil bo‘luvchi quvvat isrofi: 










n
nom
u
nom
nom
nom
k
i
s
n
U
U
tg
U
С
f
P
1
2
2
.
.
.
.
2





; 
v) 
kondensator bo‘lmasida yuqori garmonika tufayli paydo bo‘luvchi 
quvvat yo‘qotishlari: 


2
2
2
2
.
.
2















nom
ne
e
nom
nom
nom
e
ok
s
n
U
U
K
R
U
C
f
R
I
P
Bunda, 
K
nev
- 
e
uchastkasida yuza effektini hisobga oluvchi koeffitsient; 
R
e
- 
e
uchastkasining qarshiligi. 
Kuchlanish nosimmetriyasini elektr energiya iste’molchilari 
ishiga ta’siri. 
Kuchlanish nosimmetriyasi elektr energiya isrofini oshishiga va 
sanoat korxonalar elektr ta’minoti sistemasining hamma zvenolari va elektr 
jihozlari ishonchliligini kamaytiradi. Sinxron mashinalarning qo‘shimcha 
qizib ketishi va statordan teskari ketma-ketlik toklari oqishi natijasida

---

131 
9.3-rasm. Kuchlanishning simmetriklik holati. 
ularda isrof ko‘payadi, bu esa asosiy aylantiruvchi momentga teskari 
bo‘lgan moment hosil bo‘lishiga olib keladi. Norma bo‘yicha elektr 
mashinalarning teng bo‘lmagan faza toklarida uzoq ishlashi turbogenerator 
va sinxron kondensatorlar uchun faza toklari farqi statorning nominal 
tokidan 10% dan, gidrogeneratorlar uchun esa 20% dan oshmasligi kerak.
Asinxron yuritkichlarda nosimmetriya qo‘shimcha qizib ketishga va 
aylantiruvchi momentga teskari bo‘lgan moment hosil bo‘lishiga olib 
keladi. Unchalik katta bo‘lmagan kuchlanish nosimmetriyasida ham teskari 
ketma-ketlik hosil bo‘ladi, bu tok to‘g‘ri ketma-ketlik tokiga ustma-ust 
tushadi. Bu holda motor qizib ketishi natijasida motor quvvati kamayib 
izolyatsiyasining eskirishi tezlashadi. Kuchlanish nosimmetriyasi 4% 
bo‘lganda to‘la quvvat bilan ishlab turgan asinxron yuritgich ishlash 
muddati 2 marta kamayadi. 
Kuchlanish 
nosimmetriyasi 
tufayli 
ko‘p 
fazali 
ventilli 
to‘g‘rilagichlarning ishlashi yomonlashadi. Faza kuchlanishlarining 
notengligi oqibatida to‘g‘rilangan kuchlanishning pulsatsiyasi bir muncha 
ortib ketadi. Kuchlanish nosimmetriyasi tristorli o‘zgartgichlarning 
boshqaruv sistemasiga ham o‘zining sezilarli salbiy ta’sirini ko‘rsatadi. 
U
C
A 
U
A
B 
U
B 
U
C 
U
A
U
BC 
-I
L 

---

132 
Kuchlanish nosimmetriyasida kondensator batareyalari reaktiv 
quvvatini fazalar bo‘yicha notekis yuklanishi natijasida kondensatorlarda 
o‘rnatilgan reaktiv quvvatdan to‘liq foydalanishga erishilmaydi. Bunda 
nosimmetriya bo‘lgan fazada reaktiv quvvatni tarmoqqa qaytarilishi 
boshqa fazalarga nisbatan ancha kam bo‘lgani uchun kondensator 
batareyalarining nosimmetriya darajasi yanada oshadi.