O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

byudjet korxonalariga
kiradi. O‗zlarining holati bo‗yicha ular 
davlatning ma‘muriy-boshqarish tizimiga kiradi va biron-bir vazirlik, 
mahkama yoki mahalliy o‗zini-o‗zi boshqarish organlariga bevosita 
bo‗ysunadi yoki ularning tarkibiy qismi hisoblanadi. Ular olgan 
foydasidan soliq to‗lamaydi. Barcha daromad va xarajatlar davlat 
byudjeti orqali o‗tadi. 
Davlat ishlab chiqarish korxonalari
– bu korxonalarning ancha keng 
tarqalgan tashkiliy, huquqiy shaklidir. Ular alohidalashgan mol-mulkka ega 
bo‗lib, xo‗jalik faoliyati bilan birga davlat tomonidan belgilangan doirada 
boshqarish va tartibga solish vazifalarini ham bajaradi, ya‘ni davlat 
korporatsiyalari o‗zida tijorat korxonalari va davlat organlari belgilarini 
mujassamlashtiradi. 
Aralash kompaniyalar
– hissadorlik jamiyatlari va majburiyatlari 
cheklangan shirkatlar shaklida tashkil qilinib, aksiyalari davlatga va 
xususiy omonatchilarga taalluqli bo‗ladi. Aralash kompaniyalar 
hissadorlik jamiyatlari to‗g‗risidagi qonun asosida ish yuritadi va yuridik 
shaxs hisoblanadi, xo‗jalik faoliyatida xususiy firmalar bilan barobar 
tijorat asosida qatnashadi. Shu bilan birga, ular xususiy firmalarga 
nisbatan ma‘lum imtiyozlardan foydalanadi. Bu imtiyozlarga davlat 
tomonidan moliyaviy yordam va dotatsiyalar berish, chet el 
litsenziyalarini yengil shartlar bilan olish, boshqa davlat korxonalaridan 
xomashyo va yarim fabrikatlarni qat‘i belgilangan narxlarda olish, ishlab 
chiqargan mahsulotni sotish uchun bozor bilan ta‘minlanganlik va shu 
kabilar. 
Korxonalarning mulkchilik mavqeidan tashqari xilma-xil tashkiliy-
huquqiy shakllari ham mavjud bo‗ladi. Korxonalar xo‗jalik jamiyatlari va 
shirkatlari, ishlab chiqarish kooperativlari, jamoa korxonalari, ijara 
korxonalari, xo‗jalik birlashmalari shaklida tuzilishi mumkin. 
Kooperativ tadbirkorlik 
– jamoa tadbirkorligining alohida shakli 
bo‗lib, jamoa mulkiga asoslanadi va kooperatsiya a‘zolarining uning 
faoliyatida o‗z mehnati bilan ishtirok etishini taqozo qiladi. Kooperativ 
mulkchilikka 
asoslangan 
tadbirkorlikning 
asosiy 
belgilari 
quyidagilardan iborat: ishlovchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan 
bevosita qo‗shilishi (xususiy mulkchilikda bunday qo‗shilishda mulkdor, 
davlat mulkchiligida esa davlat vositachi hisoblanadi); kooperatsiya 
a‘zolarining ishlab chiqarish vositalaridan keng foydalana olishi; 
ularning iqtisodiy jihatdan teng huquqliligi; jamoaning o‗z-o‗zini 

---

81 
boshqarishni amalga oshirishi; jamoa va shaxsiy manfaatlar uyg‗unligi 
yuzaga kelishi va h.k. 
Xususiy tadbirkorlik alohida shaxs yoki korxona tomonidan xususiy 
tashabbus asosida tashkil qilinadi. Tadbirkorlikning bu shaklida mulk va 
ishlab chiqarish natijalari xususiy shaxslarga tegishli bo‗lib, ishlab 
chiqarishni tashkil qilish yollanma mehnatga asoslanadi. 
Yakka tartibdagi tadbirkorlik shaxsiy mulkka asoslanadi, ishlab 
chiqarishni tashkil qilish o‗zi yoki oila a‘zolari mehnati asosida amalga 
oshiriladi. Shaxsiy korxona egasi uning menejeri ham hisoblanib, 
korxonaning barcha majburiyatlari uchun shaxsiy javobgar bo‗ladi. 
Xo‗jalik huquqi nuqtayi-nazaridan yakka tartibdagi tadbirkorlik huquqiy 
shaxs hisoblanmaydi, shu sababli uning egasi cheklanmagan 
mas‘uliyatga ega bo‗lib, faqat fuqarolardan olinadigan daromad solig‗ini 
to‗laydi. Bu odatda kichik magazin, xizmat ko‗rsatish sohasidagi 
korxonalar, dehqon xo‗jaliklari, shuningdek, huquqshunos, vrach, 
advokat kabi turli malakali mutaxassislar xizmati ko‗rinishida tashkil 
qilingan tadbirkorlikdir. 
Tabdirkorlik faoliyatini amalga oshirishning muhim shakllaridan biri 
hissadorlik (aksionerlik) jamiyatlaridir. 
Tadbirkor ixtiyorida bo‗lib, foyda olish maqsadida ishlatiladigan 
barcha moddiy vositalar, tovarlar va pul mablag‗lari birgalikda