O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Atadjanov, D. A. Sаliеvа xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi
Og`ishgan xulqni psixologik tasniflash
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Og`ishgan xulqni psixologik tasniflash.
Psixologik reallikni ilmiy tahlil qilish shakllaridan biri uning ko`rinishlarining tasnifi hisoblanadi. Tadqiqotchilarning axloqiy og’ishlarni tizimlashtirishdagi ko`p sonli urinishlari hali yagona tasnif yaratishga olib kelmadi. Murakkabliklarni bir necha sharoitlar bilan 33 tushuntirish mumkin. Axloqiy deviatsiyaning muammosiga asosiy sabab uning fanlararo xarakterda ekanligidadir. Modomiki, “deviant (og`ishgan) xulq” atamasi turli fanlarda turli ma'noda ishlatilar ekan, shu sabab axloqiy og’ishlarning ko`p turli xil tasniflari mavjud. Muammo mavjudligini tushuntiruvchi boshqa sabablar orasida inson axloqining o`ta turli-tuman shakllari va “me`yor” tushunchasining o`zi noaniq ekanligini aytish mumkin. Bularning barchasi umumiy mezonlarni ajratishdek, og`ishgan xulqning har xil ko`rinishlarining yagona tasnifini yaratishda ham qiyinchilik tug’diradi. Ayni damda tizimlashtirish mavjud va alohida fanlar doirasida keng foydalaniladi. Shartli ravishda axloqiy og’ishlarni tasniflash muammosida uchta asosiy yondoshuvni ajratish mumkin: ijtimoiy-huquqiy, klinik va psixologik. Ijtimoiy-huquqiy yondoshuv doirasida, o`z navbatida, sotsiologik va huquqiy yo`nalishni ajratish mumkin. Sotsiologiya axloqiy deviatsiyani bir necha asoslar bo`yicha guruhlanadigan ijtimoiy ko`rinish sifatida ko`rib chiqadi: a) masshtabdan qat'iy nazar ommaviy va shaxsiy og’ishlarga ajratiladi; b) oqibatlar ahamiyati bo`yicha – salbiy (zararli oqibatlar keltirib chiqaruvchi va potentsial xavf tug’diruvchi) va ijobiy; v) sub'ekt bo`yicha – aniq shaxslar, norasmiy guruhlar (masalan, yo`l to`sar guruhlar faoliyati), rasmiy tuzilmalar, shartli ijtimoiy guruhlar (masalan, ayollar piyonistaligi) og’ishi; g) ob'ekt bo`yicha – iqtisodiy, maishiy, mulkiy buzilishlar va boshqalar; d) muddati bo`yicha – bir vaqtli va davomli; ye) buzilgan me`yor turi bo`yicha – jinoyatchilik, ichkilik (piyonistalik) giyohvandlik, o`z-o`zini o`ldirish, axloqsiz xulq, daydilik, foxishabozlik, bezorilik, boqimanda bo`lish, sotqin, rasmiyatchilik, terrorizim, irqchilik, genotsid, destruktiv madaniyatlar. Huquqda og`ishgan xulq atamasi ostida hozirgi vaqtda qabul qilingan va jazolash xavfi bilan taqiqlangan qonuniy me`yorlarga qarshilik qiluvchi barcha narsa tushuniladi. Shaxs harakatlarini huquqiy baholashdagi yetakchi mezon ularning jamiyatga xavf solish darajasi hisoblanadi. Harakatlarning jamiyatga xavf solish 34 xarakteri va darajasi bo`yicha ularni jinoyat, ma'muriy va fuqarolik-huquqiy deliktlar, intizomiy qiliqlarga bo`linadi. Jinoyatlar, o`z navbatida, jamiyatga xavf tug’dirish darajasiga ko`ra quyidagi kategoriyalarga bo`linadi: uncha og’ir bo`lmagan ikki yilgacha ozodlikdan mahrum etish; o`rtacha og’ir besh yilgacha ozodlikdan mahrum etish; og’ir jinoyatlar o`n yilgacha ozodlikdan mahrum etish; alohida og’ir ikki yilgacha ozodlikdan mahrum etish yoki ancha qat'iy jazo belgilash. Jinoyatlar harakatlarning xarakteri bo`yicha ham bo`linadi: shaxsga qarshi jinoyat, iqtisod sohasidagi jinoyat, davlat hokimiyatiga qarshi jinoyatlar, harbiy xizmatga qarshi jinoyat, insoniyat tinchligi va xavfsizligiga qarshi jinoyat. Shunday qilib, ”Jinoyat va Fuqarolik” kodekslari qonuniy nuqtai nazardan og`ishgan xulqning turli shakllari tasnifi hisoblanadi. Vaqt huquqiy og’ishning yanada yangi shakllarini tug’dirmoqda, masalan, reket, uyushgan jinoyatchilik, xakerlik, pandemiya davrida qonun qoidalarga rioya qilmaslik. Bu, o`z navbatida, qonunchilikka doimiy o`zgartirish kiritish zaruriyatini tug’diradi. Ko`rib chiqilgan tasniflarga axloqiy deviatsiyaga pedagogik yondoshuvni qo`shimcha qilish mumkin. Bizning fikrimizcha, pedagogik tasniflar kamroq differentsiyalangan va ko`pincha boshqa fanlardan o`zlashtirilgan. Ko`pincha “og`ishgan xulq” tushunchasini “moslashmaganlik” tushunchasi bilan tenglashtiriladi. O`quvchini tarbiyalash va o`qitishning asosiy pedagogik vazifalari olamida maktab o`quvchisining og`ishgan xulqi maktabga moslashmaganlik kabi ijtimoiy moslashmaganlik xarakteriga ham ega. Maktabga moslashmaganlik tuzilmasiga o`zlashtirmaslik, tengdoshlari bilan o`zaro munosabatning buzilishi, hissiy buzilishlar kabi uning ko`rinishlari qatorida axloqiy og’ish ham kiradi. Pedagoglar bilan hamkorlik tajribasi maktabga moslashmaganlik bilan uyg’unlashuvchi bir muncha keng tarqalgan quyidagi axloqiy og’ishlar haqida gapirishga imkon beradi. Bu intizom buzilishi, sababsiz maktab kelmaslik, giperfaol axloq, tajovuzkor axloq, oppozitsion axloq, chekish, bezorilik, o`g’rilik, yolg’onchilik. Ijtimoiy moslashmaganlikning maktab yoshida anchagina masshtabli belgilari bo`lib quyidagilarni ko’rishimiz mumkin: 35 1. psixofaol moddalarni muntazam iste'mol qilish (uchuvchi eritmalar, ichkilik, giyohvand moddalar), 2. jinsiy deviatsiyalar, fog’ishabozlik, daydilik, jinoyat sodir etish. 3. oxirgi vaqtlarda maktab o`quvchilarining og`ishgan xulqida nisbatan kompyuter o`yinlari yoki diniy sektalarga qaram bo`lib qolish bilan bog’liq bo`lgan yangi shakl kuzatilmoqda. Umuman shaxsning “mustaqil bo`lmagan” , juda yoshlikdan va maktab yoshidan og`ishgan xulq ko`rinishlari bu bosqichida deviant axloq haqida gapirish muhim hisoblanib, pedagoglar va ota-onalar ko`pincha kichik bolalarda zararli odatlar (barmoqini so`rish, tirnoqini chaynash), ovqat yeyishdan bosh tortish, quloq solmaslik, tajovuzkor axloq, masturbatsiya, giperfaol axloq kabi axloqning shunday salbiy ko`rinishlari bilan to`qnashadilar. Afsuski, jamiyatda og`ishgan xulqqa nosog’lomlik kabi munosabatda bo`lish ustundir. Uning ko`zga ko`ringan shakllari bilan to`qnashgach, odamlar avvalo tibbiy tashxis va unga tegishli tibbiy yordam olishga harakat qiladilar. Deviant axloq masalalari bo`yicha ilmiy adabiyotlarda bir muncha ishlab chiqilgan va anchagina odatlangan klinik yondoshuv hukmronlik qiladi. Ayni damda ma'lumki, shaxs axloqiga psixolgik jihatdan shaxsning o`ziga nasixat qilib ta'sir ko`rsatish mumkin. Yaqqolki, mutaxassis og`ishgan xulq tasnifiga ikkita yetakchi yondoshuvni ham psixologik, ham klinik aniq differentsiyalash zarur. Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|