O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi m. G. Umarxodjaeva, O. S. Umarov, D. A. Ismailov
KOMPANIYANING DIVIDENDLAR SIYOSATINING TARKIBI VA
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.KOMPANIYANING DIVIDENDLAR SIYOSATINING TARKIBI VA
ASOSLARI 1. Dividend siyosatining moxiyati. Dividend - bu lotincha so‗zdan kelib chiqqan bo‗lib, aksiyadorlik jamiyatlarining yil yakuni bo‗yicha olgan sof foydalarining aksiyadorlar o‗rtasida taqsimlanishi tushuniladi. Dividend so‗mmasini aksiyadorlarga adolatli taqsimlashning jahon mamlakatlari amaliyotida qabo‗l qilingan yagona usuli bor. Bu ham bo‗lsa dividendni aksiyadorlarning ixtiyoridagi aksiyalari miqdoriga nisbatan proporstional taqsimlash. Ana shu taqsimlangan dividend so‗mmasi to‗g‗risida aksiyadorlar qachon xabar topadilar, uni qay ko‗rinishda oladilar va to‗lig‗incha oladilarmi - yo‗qmi? - degan savol tug‗uladi. Bu savolga 200 yildan ziyod tarixga ega bo‗lgan mamlakatlardagi jahonga dong‗i ketgan aksiyadorlik jamiyatlarining (AJ) aksiyadorlari ham bugungacha to‗liq javob olganlari yo‗q. Nima uchun? Bu shunchalik murakkab masalami? AJlarida yil yakuni bo‗yicha dividend so‗mmasini aniqlash va shu so‗mmani mavjud aksiyalraga proporstional taqsimlash bu juda oddiy bir ish. Xuddi shuningdek e‘lon qilingan dividend so‗mmalarini aksiyadorlarga to‗lash ham murakkab masala emas. Masalani murakkablashtiradigan asosiy omil bu - har bir AJ da qabo‗l qilingan dividend siyosatidir. Dividend siyosati - bu aksiyadorlik jamiyatilarining moliyaviy holatini aks ettiruvchi ―oyna‖ bo‗lib, aksiyadorlarning aksiyasiga to‗g‗ri keladigan dividend so‗mmasiga jiddiy ta‘sir ko‗rsatuvchi bir tadbirdir. Jiddiy maqsadlar yo‗lida tashkil qilingan AJning rahbarlari birinchi kunning o‗zidayoq AJning dividend siyosatini ishlab chiqishlari va shu to‗g‗risida o‗z aksiyadorlarini xabardor qilishlari lozimdir. Aks holda tushunib-tushunmay AJ bilan aksiyadorlar o‗rtasida jiddiy nizolar chiqishi mumkin. Dividend siyosatining boshlanish bosqichi AJning sof foydasini taqsimlashdan boshlanadi. Bugungi kunda barcha bozorli iqtisodiyotga asoslangan mamlakatlarda, xususan, O‗zbekistonda ham sof foyda taqsimotining quyidagi ikki yo‗nalishini kuzatish mumkin : - sof foydaning bir qismi dividend sifatida aksiya egalari - aksiyadorlarga to‗lanadi; 12 - ikkinchi bir qismi aksiyador jamiyat aktivlariga reinvestitsiya (investitsiya jarayonidan olingan daromad qayta moliyaviy xo‗jalik faoliyati uchun jalb qilinishi) qilinadi. Dividendlar siyosatida quyidagi atamalar va tushunchalar qo‗llaniladi: Dividend - Jamiyat sof foydasining aksiyadorlar o‗rtasida taqsimlanadigan qismi, dividend siyosati - Jamiyat foydasini taqsimlanishi borasida Jamiyat siyosati ya‘ni dividendlarni aksiyadorlar o‗rtasida taqsimlash, sof foyda - soliqlar va boshqa majburiy to‗lovlar to‗langanidan keyin Jamiyat ixtiyorida qolgan foyda, dividendlar to‗lovlari fondi – Jamiyatning oddiy aksiyalariga dividendlar to‗lash uchun yo‗naltirilayotgan sof foydaning miqdori. Dividend siyosatining asosiy maqsadi dividendlar to‗lash qarorlarini qabo‗l qilish, miqdorini belgilash, ularni to‗lash tartibi va muddatlari shaffof va aksiyadorlarga tushunarli mexanizmini belgilash. Jamiyat dividend to‗lovlari qoldiq siyosatiga rioya qiladi. Ushbu siyosat foyda hisobidan Jamiyatning investitsion imkoniyatlarini amalga oshirish uchun to‗liq ta‘minlovchi o‗z moliyaviy resurslarini shakllantirish ehtiyojlar qondirilgandan so‗ng dividend to‗lash fondi tuzilishini nazrda tutadi. Dividend siyosati, jamiyatning rivojlanish strategiyasida belgilangan maqsadlar va vazifalaridan kelib chiqib Jamiyat aksiyadorlarining yillik umumiy yig‗ilishida yangi Dividend siyosati qabo‗l qilingunga qadar amal qiladi. Dividendlar miqdorini hisoblash tamoyillari quyidagilardan iborat. Dividendlar miqdorini hisoblash mustaqil auditorlik tashkiloti tomonidan haqqoniyligi tasdiqlangan, Jamiyatning moliyaviy hisobotida aks ettirilgan Jamiyatning sof foydasidan kelib chiqib amalga oshiriladi. Dividendlar miqdorini hisoblashda quyidagi tamoyillarga rioya qilinadi: dividendlar miqdorini aniqlash mexanizmining shaffofligi, aksiyadorlarning yaqin (daromad olish) va uzoq (Jamiyat rivojlantirish) muddatdagi manfaatlarini balanslashtirilganligi, jamiyatning investitsion jozibadorligini va kapitallashuvi darajasini oshirishga yo‗naltirish. Dividendlar miqdorini hisoblash tartibi quyidagich amalga oshiriladi. Dividendlar miqdori Jamiyatning o‗tgan davridagi moliyaviy - xo‗jalik faoliyati 13 natijalariga bog‗liqdir. Bir dona oddiy aksiyaga dividendlar to‗lovlari miqdori Jamiyat tomonidan joylashtirilgan oddiy aksiyalar soni bo‗yicha bir tiyingacha aniqlik bilan hisoblanadi. Bunda, dividendlar to‗lovlari fondining miqdori quyidagi tartibda hisoblablanadi: sof foydaning 5%foizi Jamiyatning zaxira fondini shakillantirishga yo‗naltiriladi; (zaxira fondi Jamiyatning ustavida belgilangan miqdori yetguniga qadar), Kuzatuv kengashi tavsiyasi asosida sof foydaning bir qismi uy-joy qurish va sotib olish fondini shakllanishiga yo‗naltiriladi, Kuzatuv kengashi tavsiyasi asosida sof foydaning bir qismi, jamiyat rivojiga yo‗naltiriladi, Jamiyat dividendlar miqdorini ulardan undiriladigan soliqlarni inobatga olgan holda e‘lon qiladi. Dividendlar to‗lovlari miqdori O‗zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tavsiya qilingan darajadan kam bo‗lmasligi lozim. Dividendlar aksiyadorlar o‗rtasida ularga tegishli aksiyalarning soni va turiga munosib ravishda taqsimlanadi. Joylashtirilgan oddiy aksiyalarga dividend to‗lash (hisoblash) to‗g‗risida qaror (e‘lon) qabo‗l qilish Jamiyatning majburiyati emas balki huquqidir. Ammo Jamiyat aksiyalarning har bir turi bo‗yicha e‘lon qilingan dividendlarni to‗lashi shart. Dividendlar to‗lash haqida qaror qabo‗l qilishi uchun Jamiyat kuzatuv kengashi dividendlar miqdori bo‗yicha tavsiyasini aksiyadorlar umumiy yig‗ilishiga taqdim qiladi. Tavsiya tayyorlashda O‗zbekiston Respublikasining amaldagi qonun hujjatlari qoidalari, dividendlarning miqdori Jamiyat kuzatuv kengashi tomonidan tavsiya etilgan miqdordan ko‗p bo‗lishi mumkin emasligini, aksiyadorlarning umumiy yig‗ilishi dividendlarni to‗lamaslik to‗g‗risida qaror qabo‗l qilishga haqliligi inobatga olinadi. Jamiyat moliyaviy yilning birinchi choragi, yarim yilligi, to‗qqiz oyi natijalariga ko‗ra va (yoki) moliyaviy yil natijalariga ko‗ra joylashtirilgan aksiyalar bo‗yicha dividendlar to‗lash to‗g‗risida qaror qabo‗l qilishga haqli. Jamiyat aksiyalari bo‗yicha dividendlar to‗lash, dividendning miqdori, uni to‗lash shakli va tartibi to‗g‗risidagi qaror aksiyalarning umumiy yig‗ilishi tomonidan qabo‗l qilinadi. 14 Jamiyat moliyaviy yilning birinchi choragi , yarim yilligi va to‗qqiz oyi natijalariga ko‗ra dividendlar to‗lash to‗g‗risidagi qarori tegishli davr tugaganidan keyin uch oy ichida qabo‗l qilinish mumkin. Dividendlar Jamiyatning Jamiyat tasarrufida qolgan sof foydadan va (yoki) o‗tgan yillarning taqsimlanmagan foydasidan to‗lanadi. Dividend aksiyadorlarning umumiy yig‗ilishi qaroriga binoan pul mablag‗‗lari yoki boshqa qonuniy to‗lov vositalari yoki Jamiyatning qimmatli qog‗ozlari bilan to‗lanishi mumkin. Dividendlar to‗lanadi: yuridik shaxslarga naqdsiz shaklda ularning bank hisob raqamlariga pul mablag‗‗larini o‗tkazish yo‗li bilan, jismoniy shaxslarga naqdsiz shaklda ularning plastik kartalariga yoki talab qilib olguncha omonat hisob raqamlariga pul mablag‗‗larini o‗tkazish yo‗li bilan. Jamiyat O‗zbekiston Respublikasi norezident aksiyadorining yozma talabiga ko‗ra unga hisoblangan dividendlarni erkin ayirboshlanadigan valyutaga ayirboshlab, mablag‗‗larni norezident aksiyador taqdim etgan bank hisobvarag‗‗iga o‗tkazib berish shart. Aksiyadorning yozma arizasiga asosan hisoblangan, lekin aksiyadorga to‗lanmagan dividendlar belgilangan tartibda Jamiyatning aksiyalarini olishga yo‗naltirish mumkin. Dividendlar to‗lash muddati va tartibi aksiyadorlarning umumiy yig‗ilishi qarorida belgilanadi. Dividendlar to‗lovi muddati shunday qaror qabo‗l qilingan kundan e‘tiboran 60 (oltmish) kundan kech bo‗lmasligi lozim. Aksiyadorlarga dividendlarni to‗lash to‗g‗risida qaror qabo‗l qilingan aksiyadorlarning umumiy yig‗ilishini o‗tkazish uchun shakllantirilgan Jamiyat aksiyadorlarining reestrida qayd etilgan shaxslar aksiyalari bo‗yicha dividend olish huquqiga ega. Egasi yoki egasining qonuniy huquqiy vorisi yoxud merosxo‗ri tomonidan 3 (uch) yil ichida talab qilib olinmagan dividend aksiyadorlarning umumiy yig‗ilishi qaroriga ko‗ra Jamiyat tasarrufida qoladi. Dividendlar aksiyadorlarning umumiy yig‗ilishi tomonidan belgilangan muddatlarda Jamiyatning aybi bilan to‗lanmagan (olinmagan) taqdirda to‗lanmagan (olinmagan) dividendlar bo‗yicha O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan qayta moliyalashtirish stavkalaridan kelib chiqqan holda penya hisoblanadi. To‗lanmagan (olinmagan) 15 dividendlar bo‗yicha hisoblanadigan penyalar miqdorini to‗lanmagan (olinmagan) dividendlar miqdorining 50 foizidan oshmasligi kerak. Aksiyador Jamiyat tomonidan hisoblangan dividendlar va penyalar to‗lashni sud tartibida talab qilishga haqli. Aksiyadorning talablari sud tomonidan qanoatlantirilganda dividendlar Jamiyat tomonidan to‗lanmagan taqdirda, Jamiyatga nisbatan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda to‗lovga qobiliyatsizlikni bartaraf etish yoki bankrot deb e‘lon qilish tartib-taomili qo‗llaniladi. Aksiyadorlar o‗zlariga tegishli bo‗lgan dividendlarni o‗tkazish zarur bo‗lgan bank hisob raqamlari haqidagi axborotni o‗z vaqtida Jamiyatni xabardor qilishi lozim. Aksiyador hisoblangan dividendlar o‗tkazish zarur bo‗lgan bank hisob raqamlari haqidagi axborotni taqdim etmagan hollarda, buning oqibatida aksiyadorga yetkazilgan zarar uchun Jamiyat javobgar bo‗lmaydi. Dividendlarni to‗lashga doir chegirmalar. Jamiyat, agar dividendlarni to‗lanadigan vaqtida Jamiyatda bankrotlik belgilari mavjud bo‗lsa yoki Jamiyat shunday belgilar dividendlarni to‗lash natijasida paydo bo‗lsa va agar to‗lovning oqibati Jamiyat moliyaviy va iqtisodiy ahvolining sezilarli darajada yomonlashishiga olib kelishi mumkin bo‗lsa, agar Jamiyat sof aktivlarining qiymati uning ustav fondi va zaxira so‗mmasidan kam bo‗lsa, aksiyalar bo‗yicha dividendlar to‗lash to‗g‗risida qaror qabo‗l qilishga hamda dividendlar to‗lashga haqli emas. Ushbu bandda ko‗rsatilgan holatlar tugatilgach, Jamiyat hisoblangan dividendlarni aksiyadorlarga to‗lash shart. Jamiyat qaytarib sotib olingan o‗z aksiyalari bo‗yicha dividendlar to‗lanmaydi. Dividendlar to‗lanishi haqida aksiyadorlarni xabardor qilish. O‗zbekiston Respublikasi "Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‗g‗risida", "Qimmatli qog‗ozlar bozori to‗g‗risida" gi qonunlarga shuningdek " Qimmatli qog‗ozlar bozorda axborot taqdim etish va e‘lon qilish to‗g‗risida" qoidalarga (31.07.2012y. ro‗y.№2383.) muvofiq qimmatli qog‗ozlar bo‗yicha daromadlarni hisoblash to‗g‗risidagi ma‘lumotlar Jamiyat aksiyadorlar umumiy yig‗ilishi tegishli bayonnomasi tuzilgan sanadan ikki ish kuni mobaynida Jamiyatning rasmiy veb-saytiga (http://uzgeo.uz/) hamda korporativ axborot yagona portalida 16 (www.openinfo.uz) oshkor qilinadi. Yakuniy qoidalar. Nizom Jamiyat aksiyadorlari umumiy yig‗ilishi tomonidan tasdiqlangan kundan e‘tiboran kuchga kiradi. Agar mazkur Nizomni biron bir qoidasi o‗z kuchini yo‗qotgan bo‗lsa, bu qoida boshqa qoidalarni bekor qilinishiga sabab bo‗lmaydi. Agar O‗zbekiston Respublikasining qonunchilik hujjatlarida mazkur Nizomda nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‗lsa, u holda O‗zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchilik hujjatlari qo‗llaniladi. Sof foydaning reinvestitsiya qilingan qismi, shu aksiyador jamiyat uchun eng qulay, ichki moliyaviy manba bo‗lib hisoblanadi. Foydani reinvestitsiya qilish - har qanday korxona uchun, o‗z faoliyatini kengaytirish va moliyaviy masalalarini hal qilishning eng arzon va qulay yo‗lidir. Shu tufayli ushbu siyosat barcha mamlakatlarda juda keng qo‗llanilib kelinmoqda. Shu borada britaniya olimlari, urish davridan keyin jahonga mashxur London birjasida qatnashuvchi 402 kompaniyalarida sof foydaning qancha qismi reinvestitsiya qilinayotganini kuzatganlar. Shulardan, ishlab-chiqarish, savdo, qurilish va transport sohalaridagi korxonalarda amalga oshirilgan yangi investitsiya proyektlarining 91% foydani reinvestitsiya qilishdan amalga oshirilgan. Umuman olganda, dividend siyosatini ishlab chiqish bo‗yicha bugungi kunda jahon tajribasida ikkita katta yo‗nalish mavjud. Bu yo‗nalish tarafdorlari quyidagi muhim masalani xal qilishda ikkiga bo‗linganlar : 1. Dividendning miqdori aksiyadorlar yalpi boyligi miqdori o‗zgarishiga ta‘sir qiladimi - yo‗qmi? 2. Agar ta‘sir qiladigan bo‗lsa, dividendning optimal miqdori qancha bo‗lishi kerak? Hozirgi kunda O‗zbekistonda ham boshqa bozorli iqtisodiyotga asoslangan mamlakatlar singari dividend siyosati ikkita yo‗nalishda amalga oshirilmoqda. Birinchi yo‗nalish ―Dividend hisoblashning koldiq prinsipi nazariyasi ―deb nomlanadi. Bu yo‗nalish tarafdorlari, dividend miqdori aksiyadorlarning yalpi daromadi o‗zgarishiga ta‘sir qilmaydi, shuning uchun sof foydaning reinvestitsiya qilingandan qolgan qismini ham dividend sifatida taqsimlasa bo‗laveradi deyishadi. Shunday qilib sof foydadan hamma investitsion proyektlar moliyalashtirib 17 bo‗lgandan keyingina, dividend to‗lasa bo‗laverishi, bu erda nazarda tutilgan. Demak, bu yo‗nalish tarafdorlarining fikricha ish tutilsa, investitsion proyektlar hamma sof foydani ―iste‘mol qilishsa‖, dividend umuman to‗lanmasligi ham mumkin, aksincha bo‗lsa, ya‘ni foydani reinvestitsiya qilish yo‗nalishi topilmasa, uning hamma so‗mmasini dividend sifatida to‗lash mumkin. Shu yo‗nalishning nazariy asoslari 1961-yillarda Franko Modilyani va Merton Miller tomonidan yaratilgan. Modilyani - Miller nazariyasi opponentlari aksincha, dividend miqdori aksiyadorlar yalpi daromadiga ta‘sir qiladilar deb hisoblaydilar. Dividend siyosatining bu yo‗nalishi nazariyasining asoschilaridan biri M.Gordon bo‗lib hisoblanadi. M.Gordon nazariyasini aniqroq qilib quyidagicha ifodalash mumkin:―uzoqdagi quyruqdan yaqindagi o‗pka ma‘qul‖. Bu nazariyaning xulosasi shundan iboratki, agarda dividend o‗z vaqtida to‗lanib borilmasa, noaniqlik ko‗payadi, ayrim aksiyadorlarning daromadni o‗z yo‗nalishlari bo‗yicha individual ishlatishiga ziyon etkaziladi, oqibatda aksiyador kapitalning (AJ reytingining) bahosi keskin kamayishiga olib keladi. Bugungi kunda ikkinchi yo‗nalish nazariyasi tarofdorlari ko‗pchilikni tashkil qiladi. Lekin shuni ta‘kidlash lozimki, dividend siyosatida u yoki bu yo‗nalishni tanlash eng samarali degan fikrni hech kim hozirgacha asoslagani yo‗q. Bu juda murakkab jumboqdir.Shuning uchun bugungi kunda har bir AJ o‗z xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, o‗z dividend siyosatlarini ishlab chiqarishlari lozim. Dividend siyosatini tanlashga bevosita juda ko‗p omillar ta‘sir qiladi. Shuning uchun dividend siyosatiga ta‘sir qiluvchi omillar to‗g‗risida batafsil to‗xtash lozim deb topdik. |