O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi m. G. Umarxodjaeva, O. S. Umarov, D. A. Ismailov

2. Dividend siyosatini vujudga keltiruvchi omillar. 
Ma‘lumki, har bir mamlakatda, korxonalarning xo‗jalik faoliyatini, shuningdek 
dividend to‗lovlarini tartibga solib turadigan o‗zlariga xos qonunlari va yo‗l-
yo‗riqlari mavjud. Lekin shu bilan birgalikda, yuqorida qayd qilganimizdek, dividend 
siyosatiga ta‘sir qiladigan bir qancha subyektiv omillar ham mavjud. Quyida shular 
to‗g‗risida 
to‗xtamoqchimiz. 
Dividend 
to‗lovlarining 
huquqiy 
(qonuniy) 
chegaralanganligi. Ma‘lumki AJning shaxsiy kapitali uchta yirik elementdan 
(qismlardan) tashkil topgan: aksiyadorlik kapitali (ustav kapitali); emission daromad 
(qo‗shilgan kapital, rezerv kapitali) va taqsimlanmagan foyda. Deyarlik barcha 
mamlakatlarda, shu jumladan O‗zbekistonda ham, ana shu uchta elementdan, 
dividend to‗lovlari uchun faqat sof foyda so‗mmasini ishlatish mumkin. Imtiyozli 
aksiyalar uchun va‘da qilingan dividendni to‗lash vaqtida sof foyda so‗mmasi etmay 
qolsa, u vaqtda shu maqsad uchun rezerv kapitali mablag‗‗i ishlatiladi. Ko‗rinib 
turibdiki, AJ dividend to‗lovlari uchun faqatgina qonuniy ruxsat etilgan manbalar 

---

20 
mablag‗‗larini ishlatishi mumkin ekan. Xuddi shu narsani jahon amaliyotida 
―dividend to‗lovlarining qonuniy chegaralanishi‖ deb ataladi. Bundan tashqari 
ko‗pgina mamlakatlarda dividend to‗lovlarining boshqa huquqiy (qonuniy) 
chegaralari ham mavjud. Xususan, O‗zbekistonda, quyidagi hollarda AJlarning o‗z 
aksiyadorlariga dividend to‗lashlari qonun yo‗li bilan man etiladi: 
- AJning e‘lon qilingan ustav kapitali miqdori to‗la shakllanmaguncha; 
- AJ ―bankrot deb e‘lon qilingan bo‗lsa (dividend to‗lovlarini e‘lon qilayotgan 
vaqtda) yoki uni to‗lagandan keyin to‗lov qobiliyatini yo‗qotsa, yoki bankrotga 
uchrashi 
mumkin 
bo‗lgan 
belgilar 
paydo 
bo‗lsa; 
- AJning aktivlari qiymati uning ustav va rezerv kapitallari so‗mmasi 
yig‗indisidan kamayib ketsa.
AJlarda dividend to‗lovlari bo‗yicha bunday qonuniy chegaralashlarning 
qo‗llanishi quyidagi maqsadlarga qaratilgan:
- aksiyadorlarning 
mulkka egalik 
―huquqini‖ himoya qilib turish; 
- kreditorlarning manfaatini himoya qilib, ularni shunday hollar sodir etilishidan 
ogoxlantirib turish;
- AJlarning o‗zlari sezmagan holda, yoki tajribasizliklar oqibatida, shaxsiy 
kapitallarini 
o‗zlari ―yeb qo‗yishining‖ oldini olish va shu kabilar. 
Dividend to‗lovlarining shartnomali chegaralanishi. Ko‗pgina mamlakatlarda 
to‗lanishi lozim bo‗lgan dividend miqdori maxsus shartnomalar bilan ham 
chegaralanadi. Tabiyki, bunday shartnoma yoki kelishuvlar AJ bilan aksiyadorlar 
o‗rtasida tuziladi va dividend siyosatida alohida ko‗rsatiladi. Bu tadbir AJ uzoq 
muddatli qarz olayotgan vaqtlarda qo‗llaniladi. Sababi, shu olgan qarzini to‗lash vaqti 
kelgan paytda naqd puli bo‗lib turishi uchun.Shu paytda AJ dividend siyosatida yoki 
to‗zilayotgan shartnomada quyidagi ikki variantning biri qayd qilinadi:
1. Reinvestitsiya qilinadigan saf foyda so‗mmasi har qanday sharoitda ham 
foydaning 50% idan oshmasligi ta‘minlanadi; 
2. Dividend so‗mmasi eng kamida hamma vaqt sof foyda so‗mmasining 50% ini 
tashkil qilib boraveradi. 

---

21 
Masalan, AJ 10 yil muddatga 5 mln.so‗m. qarz olgan. 10 yildan keyin shu qarzni 
(ssudani) qaytarish uchun har yili sof foydaning ma‘lum qismini ajratma sifatida 
tashkil qilib bormokchi. Shu vaqtda AJ dividend to‗lovlariga ziyon etkazmaslik va 
aksiyadorlarga ma‘lum bo‗lib turishi uchun yuqorida aytilgan ikki yo‗lning birini 
tanlashi mumkin. Ko‗rinib turibdiki AJ bir yilga kamida 500 ming so‗m ajratma 
qilishi lozim. Kelishuvda yoziladiki reinvestitsiyaga ajratilayotgan sof foyda 
so‗mmasi yiliga eng kamida 500 ming so‗mni tashkil qiladi deb. O‗zbekiston 
Respublikasi territoriyasida faoliyat ko‗rsatayotgan AJ amaliyotida bunday hollar 
uchragani yo‗q, lekin shunga o‗xshash holni ushbu tadbirda ko‗rishimiz mumkin: AJ 
majburiy ravishda ustav kapitalining 10% miqdorida rezerv kapitali tashkil qiladilar. 
Rezerv kapitaliga ajratma sof foydaning eng kamida 5% ni tashkil qilishi lozim. 
Xuddi shu ko‗rsatma ―Aksiyalorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqini himoya 
qilish‖ nomli O‗zbekiston Respublikasining qonunida o‗z aksini topgan. Ayrim 
aktivlar 
likvidliligi 
darajasi 
pasayishi 
oqibatida 
dividend 
to‗lovlarining 
chegaralanishi. Aksariyat hollarda, deyarlik barcha mamlakatlarda dividendlar naqd 
pul ko‗rinishida to‗lanishi talab qilinadi. Lekin aksiyadorlarning talabidan qat‘iy 
nazar, AJning hisob-kitob schetida naqd pul bo‗lsagina dividend pul bilan to‗lanishi 
mumkin. Nazariy jihatdan olib qaraladigan bo‗lsa, AJ dividend to‗lash uchun qarz 
olib turushi mumkin, lekin, buni ham hamma vaqt bemalol qilish imkoniyati 
chegaralangan va qo‗shimcha xarajatlar bilan bog‗langandir. Amaliyotda AJ juda 
ko‗p foyda ko‗rib ishlashi, lekin dividendlarni to‗lashi uchun naqd puli bo‗lmasligi 
mumkin. O‗zbekiston sharoitida ham, korxonalarning o‗zaro qarzlari ko‗payib, to‗lov 
qobiliyatlari pasayib ketayotgan bir vaqtda bunday hol juda tez-tez uchrab turishi 
mumkin. Shunday vaqtlarda, dividendlarni naqd pul bilan emas, balki boshqa aktivlar 
ko‗rinishida ham to‗lash mumkinligi O‗zbekistonda qonuniy rasmiylashtirilgan. 
Masalan, dividendning umumiy so‗mmasiga xohlagan tovaringizni, xomashyoni, 
qimmatli qog‗ozlarni olishingiz mumkin bo‗ladi. 
Dividend to‗lovlarining ishlab-chiqarishni kengaytirish tufayli chegaralanishi. 
Ko‗pgina korxonalar, ayniqsa endi oyoqqa turayotgan vaqtlarida, ko‗plab moliyaviy 
etishmovchilik muommalariga duch keladilar. Chunki yangi asosiy vositalar, 

---

22 
xomashyo, texnologik konveyerlar sotib-olish kerak, yoki eskirgan moddiy-texnik 
bazani yangilash lozim bo‗lib qoladi. Shu vaqtlarda ham juda ko‗pchilik AJlar 
dividend to‗lovlarini qisqartirish hisobidan o‗zlarining moliyaviy muoammalarini 
to‗liq yoki qisman yechishga harakat qiladilar (foydaning reinvestitsiya qilinishi). 
Ko‗pchilik hollarda, AJlarning ta‘sis hujjatlarida sof foydaning reinvestitsiya qilinishi 
lozim bo‗lgan eng kam miqdori albatta ko‗rsatiladi. Chunki, ta‘sischilar shu AJ 
aksiyasini sotib olishdan oldin dividend to‗lovlari bo‗yicha rejalashtirilgan 
chegaralashlarni bilishi kerak.
Dividend to‗lovlarining aksiyadorlar manfaati nuqtai-nazaridan chegaralanishi. 
Yuqorida qayd qilib o‗tganimizdek, dividend siyosatining negizida quyidagi muhim 
masala yotadi: aksiyadorlar yalpi boyligini mumkin qadar ko‗paytirish prinsipi. 
Aksiyadorlar yalpi boyligi miqdori olingan dividend so‗mmasi va aksiya bahosining 
kursi o‗sishidan tashkil topadi. Shuning uchun, AJ boshqaruvi ma‘sullari dividend 
miqdorining eng optimal hajmini aniqlayotgan vaqtlarida dividend so‗mmasi AJ 
bahosiga qanday ta‘sir qilishi mumkinligiga oldindan baho bera olishlari kerak. 
AJning bahosi (reytingi), aksiyalarning bozor bahosi (fond birjasidagi kursi) 
o‗zgarishida yaqqol ko‗rinib turadi. Aksiyalarning bozor bahosi quyidagi omillarning 
o‗zgarishiga bevosita bog‗liqdir: AJning bozordagi umumiy moliyaviy ahvolining 
o‗zgarishiga; to‗lanadigan daividend miqdoriga; dividend miqdorining o‗sish 
tempiga. Mana shu oxirgi ikki omil, ya‘ni dividend miqdorining doimiy o‗sib borishi 
va aksiya bahosining tempi o‗sishi o‗rtasidagi o‗zaro bog‗liqlik Gordon formulasi 
bilan hisoblanadi.
Shuni qayd qilish lozimki aksiyadorlar manfaati bilan dividend miqdori 
o‗rtasidagi bog‗liqlikni ifodalovchi boshqa omillar ham uchraydi. Shu masalada 
aksiyadorlarning 
bir-birlari 
o‗rtasida 
o‗zaro 
kelishmovchiliklar 
chiqishi 
mumkunligini aytsa bo‗ladi. Birmuncha ―o‗ziga to‗q‖ bo‗lgan, erkin pul mablag‗‗iga 
unchalik qarab qolmagan aksiyadorlar, soliq to‗lovlaridan qochib, foydaning barcha 
so‗mmasini reninvestitsiyaga sarflashni talab qilishi mumkin. Unchalik boy 
bo‗lmagan, dividend so‗mmasini kutib o‗tirgan aksiyadorlar bo‗lsa, aksincha, iloji 

---

23 
boricha dividendning barcha so‗mmasini naqd yoki boshqa aktivlar ko‗rinishida 
darrov olishni xohlashadi.