O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi m. G. Umarxodjaeva, O. S. Umarov, D. A. Ismailov

3. Dividendni e‟lon qilish va hisoblash usullari. 
O‗zbekiston Respublikasining amaldagi qonuniyatlariga binoan AJlarda 
dividend to‗lovlarining manbasi deb quyidagilar belgilab qo‗yilgan: hisobot yilida AJ 
olgan sof foyda so‗mmasi; o‗tgan davrlarda olingan lekin taqsimlanmagan foyda 
so‗mmasi; shu maqsad uchun maxsus tashkil qilingan fondlar. Shuni qayd qilish 
lozimki, uchta manbadan oxirgisini, AJ aksiyalarga to‗lash uchun mablag‗‗i 
bo‗lmaganda, faqat imtiyozli aksiya egalariga va‘da qilingan dividend miqdorini 
to‗lash uchun foydalanishi mumkin. Ikkinchi manba, ya‘ni taqsimlanmagan foyda 
AJlarda unchalik katta so‗mmani tashkil qilmaydi. Demak, nazariy jihatdan olib 
qaraladigan bo‗lsa, dividend to‗lovlari uchun faqat sof foyda so‗mmasi ishlatiladi. 

---

25 
Har qanday muvaffaqiyatli ishlayotgan kompaniyaning sof foydasi ham har yili 
o‗zgarib turadi. Demoqchimizki, foyda ko‗rib ishlayotgan kompaniya, ba‘zi yillari 
zarar ko‗rishi ham mumkin. Bunday sharoitlarda dividend miqdori to‗g‗risida eng 
samarali qaror qabo‗l qilishdan mushkul ish bo‗lmaydi. Chunki, birinchidan, bozor 
iqtisodiyoti sharoitida, hamma vaqt ham ishlab-chiqarishni kengaytirish va yangi 
proyektlarga pulni investitsiya qilish talabi ko‗ndalang bo‗lib turaveradi. Ikkinchidan, 
shu vaqtlarda AJ dividendlar miqdorini yillar bo‗yicha keskin o‗zgarishiga yo‗l 
qo‗yib bersa, bu holning oqibati juda ko‗p ko‗ngilsizlikka olib kelishi mumkin. 
Aynan mana shuning uchun, jahon amaliyotida dividend to‗lovlarining turli 
variantlari 
ishlab 
chiqiladi 
va 
qo‗llaniladi. Quyida 
shular 
to‗g‗risida 
to‗xtalmoqchimiz.
Foyda taqsimotining doimiy foiz usuli. Ushbu usul ―dividend chiqishi‖ degan 
koeffitsient bilan harakterlanadi. Ushbu koeffitsient ko‗pgina mamlakatlarning yillik 
moliyaviy hisobotlarida eng asosiy tahliliy ko‗rsatkichlar qatoriga kiritiladi va unga 
alohida e‘tibor beriladi. Xo‗sh, ushbu koeffitsient qanday hisoblanadi, degan o‗rinli 
savol tug‗uladi.Ma‘lumki, AJ sof foydasidan eng avvalo imtiyozli aksiya egalariga 
va‘da qilingan dividend miqdori to‗lanadi (Dia). So‗ngra, qolgan sof foyda 
so‗mmasidan oddiy aksiyalarga proporsional ravishda dividend sifatida 
taqsimlanadigan (Doa) qismi ajratiladi. Sof foydaning uchunchi bir qismi 
taqsimlanmasdan, ―taqsimlanmagan foyda‖ (TF) ko‗rinishida qoldiriladi.
―Dividend chiqishi‖ koeffitsienti oddiy aksiyalarga to‗g‗ri kelayotgan dividend 
so‗mmasining, har bir oddiy aksiyaga to‗g‗ri kelishi mumkin bo‗lgan foyda 
so‗mmasiga nisbati bilan aniqlanadi. Dividend siyosatining ushbu usulida ―dividend 
chiqishi‖ koeffitsientning miqdori o‗zgarmas deb qaraladi. Bu usulga asosan, agarda 
AJ hisobot yilini zarar bilan yakunlagan bo‗lsa, umuman dividend to‗lmasligi 
mumkin. Natijada aksiyalarning bozor kursi ham keskin tushub ketadi va 
kompaniyaning reytingi pasayib ketishiga olib keladi. Shuning uchun, dividend 
siyosatining bu usulidan odatda aksiyalari fond birjalariga qo‗yilmagan va yopiq 
turda tashkil qilingan AJlar foydalanadilar. Dividend to‗lovlarining keyingi 
varianti ―qayd qilingan dividend to‗lovlari uslubi‖ deb nomlanadi.

---

26 
Dividend siyosatining bu usuli, kompaniyaning xo‗jalik faoliyati yakunidan 
qat‘iy nazar, AJning o‗z aksiyadorlariga qator yillar mobaynida doimiy ravishda bir 
xil miqdorda dividend to‗lab borishini anglatadi. Masalan, oddiy aksiyaning nominal 
bahosi 1000 so‗m. Har yilgi dividend so‗mmasi 500 so‗mdan va h.k.
Shu bilan birgalikda, agarda AJ qator yillar maboynida o‗z foydasini sezilarli 
darajada oshirib borsa, vaqti-vaqti bilan dividendning belgilangan bu so‗mmasi (500 
so‗m) miqdorini oshirib borishlari mumkin. Dividend to‗lovlarining bu usuli birinchi 
usulga qaraganda ancha progressiv bo‗lib, tashqi tomondan AJga bo‗lgan 
munosabatlarning hech bo‗lmaganda barqaror bo‗lib turushini taminlaydi.
Jahon amaliyotida keng qo‗llaniladigan dividend siyosatining yana bir 
usuli ―dividend to‗lovlarining eng kam miqdorini ta‘minlash kafolati va ekstra-
dividend to‗lovi usuli‖ deb ataladi. Bu usul oldin bayon qilinganlariga nisbatan ancha 
takomillashgandir. Bu usulni tanlagan AJ doimiy ravishda, belgilangan miqdorda, o‗z 
aksiyadorlariga dividend to‗lab boradilar. Shu bilan birga AJ vaqti-vaqti bilan o‗z 
aksiyadorlariga ekstra-dividend ham belgilaydilar. Bu yerda ―ekstra‖ so‗zi, doimiy 
to‗lanadigan dividendlar ustiga qo‗shiladigan mukofat degan ma‘noni anglatadi. Bu 
mukofot doimiy ravishda to‗lanmaydi, yoki boshqacharoq aytganda, shu yili ekstra-
dividend olgan aksiyador kelgusi yil ham shu mukofotni olishi kafolatlanmaydi. 
Uning jozibali tomoni ham shundadir. Chunki aksiyador albatta har yili belgilangan 
dividendni oladi va shu bilan birga ekstra-dividendni bir ―syurpriz‖ sifatida kutadi. 
Agar u doimiy ravishda to‗lanadigan bo‗lsa, aksiyadorlar bu mukofotni ham qayd 
qilingan dividend sifatida olishga o‗rganib qoladilar. Bu esa o‗z navbatida ekstra-
dividendni foydasiz bir tadbirga aylantirib qo‗yadi. Odatda, shu usuldan 
foydalanayotgan deyarlik barcha AJlar, mukofot to‗g‗risida albatta o‗z moliyaviy 
hisobotilarida va ommaviy axborot vositalarida ma‘lumot beradilar.
Dividend to‗lovlarining ushbu usulida aksiyadorlar naqd pul o‗rniga qo‗shimcha 
aksiyalar oladilar. Bu tadbirni keltirib chiqaradigan sabablar turlicha bo‗lishi 
mumkin. Masalan, AJda naqd pul muommasi tug‗ulishi, yoki moliyaviy ahvol 
yomonlashuvi mumkin. Shu vaqtlarda aksiyadorlarning norozichiligini keltirib 
chiqarmaslik uchun AJ rahbarlari dividend sifatida naqd pul o‗rniga qo‗shimcha 

---

27 
aksiyalar beradilar. Dividendlarni aksiyadorlarga aksiyalar bilan to‗lashga boshqa 
omillar ham ta‘sir qilishi mumkin. Masalan, AJning moliyaviy axvoli juda yaxshi, 
bundan tashqari u yuqori temp bilan uzviy o‗sishni ta‘minlab bormoqda. Faraz 
qilaylik, AJ ishlab-chiqarishni yanada kengaytirishni ko‗zda tutmoqda. Shu vaqtda 
AJ naqd pullarni ishlab-chiqarishni kengaytirishga sarflab, dividend sifatida 
aksiyadorlarga qo‗shimcha aksiyalar berishi mumkin. Yoki yana bir omilni ko‗rib 
chiqaylik. AJ juda yaxshi ko‗rsatkichlar bilan ishlamoqda. Foydaning o‗sish tempi 
ham juda yuqori. Bu holatga AJ boshqaruv apparatining uddaburonligi ko‗p jihatdan 
sababchi bo‗lmoqda. Lekin boshqaruv apparatidagi ko‗pchilik xodimlarda AJ 
aksiyalari juda kam, yoki deyarlik yo‗q. Shu vaqtda ham dividend to‗lovlarining 
ushbu usulidan foydalanish mumkin. Chunki, boshqaruv apparati xodimlari shu 
kompaniyaning aksiyadorlari bo‗lgandan keyin yana ham ma‘suliyat bilan ishlay 
boshlaydilar.
Ushbu usulning nazariy mohiyatiga chuqurrok qaraladigan bo‗lsa, aksiyadorlar 
deyarlik hech narsa olmaydilar. Chunki, ularga aksiya sifatida to‗lanayotgan 
dividendlar miqdori jixatidan sof foydaning kapitallashgan so‗mmasiga tengdir. 
Aniqroq qilib aytganda, aksiyalarning soni ko‗payadi, balansning umumiy so‗mmasi 
bo‗lsa (valyuta) o‗zgarmaydi, ya‘ni aktivlarning puldagi umumiy miqdori bir dona 
aksiya so‗mmasiga kamayadi. Lekin shunga qaramasdan ushbu usul aksiyadorlarni 
birmuncha qanotlantiradi. Chunki ular qo‗liga har holda naqd qimmatli qog‗oz 
oladilar. Bu qimmatli qog‗ozlarni xohlashgan paytlarida sotib, naqd pulga ega 
bo‗lishlari mumkin.
Dividend miqdorlari aksiyalar bilan to‗langanda, aksiyalarning bozor bahosi 
turli tomonga qarab o‗zgarishi mumkin. Odatda, uncha katta bo‗lmagan dividend 
(20% gacha) miqdorlari aksiyalar bilan to‗lansa, aksiya bahosi deyarli o‗zgarmaydi 
deb qaraladi. Agar dividend shu foiz darajasidan oshaversa aksiyaning bozor bahosi 
keskin tushaverishi mumkin. Dividendlarni aksiyalar bilan to‗lash ikki usul bilan 
amalga oshirilishi mumkin:
1. Bir vaqtning o‗zida ustav kapitalining va shu bilan birgalikda shu miqdorga 
balansining umumiy so‗mmasini ko‗paytirish;

---

28 
2. O‗z mablag‗‗lari manbasini qayta taqsimlash yo‗li bilan, ya‘ni balansning 
umumiy so‗mmasini o‗zgartirmasdan. Bu holda ustav kapitalining umumiy miqdori, 
emisson daromad yoki taqsimlanmagan foyda so‗mmasi evaziga ko‗payishi mumkin. 
Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda ikkinchi usuli tez-tez amalda 
qo‗llanilib turuladi.