O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi m. G. Umarxodjaeva, O. S. Umarov, D. A. Ismailov

 
4-rasm. Rossiya ommaviy kompaniyalarining dividend siyosatini baholashda 
investorlar tomonidan qo„llaniladigan mezonlar. 
Eng maqbo‗l dastur tanlangan mezonlarning izchil qo‗llanilishi bo‗lib, bu 
investorlarning investitsion imtiyozlarini qondirmaydigan va natijada investitsiya 
obyektlarining ro‗yxatini tuzishga imkon beradigan aksiyalarni mantiqiy va asosli 
skriningini amalga oshirish imkonini beradi (4-rasm). 
Dividend siyosatini ishlab chiqishning yagona algoritmi yuk, - u ko‗plab omillar 
bilan belgilanadiki, ularning ba‘zilarini, masalan, psihologik omillarni biror tarzda 
tizimlashtirish ancha murakkabdir. Shuning uchun har bir kompaniya avvalambor 
o‗ziga xos bo‗lgan xususiyatlardan kelib chiqib o‗z subyektiv siyosatini belgilab 
olishi kerak. Shu bilan birga, kompaniya uchun makbo‗l bo‗lgan dividend siyosatini 
tanlash jarayonida xal qilinadigan ikkita asosiy vazifani ajratish mumkin. Ushbu 
vazifalar o‗zaro bir-biriga bog‗liq bo‗lib, quyidagilarni ta‘minlaydi:
a) aksiyadorlar jami daromadlarini maksimallashtirishni;
b) kompaniya faoliyatini yetarlicha moliyalashtirishni.
Rossiya 
ommaviy 
kompaniyala
rining 
dividend 
siyosatini 
baholashda 
investorlar 
tomonidan 
qo'llaniladiga
n mezonlar 
Birja likvidligi darajasi 
(o'rtacha kunlik savdo hajmi kamida 5 million rubl 
bo'lishi kerak.) 
Kamida 5 yillik dividendlar tarixi (dividendlarni 
to'lashning muntazamligi - dividendlarni to'lashdan 
dividendga nisbatan ustunlik; dividend to'lovlarining 
o'zgaruvchanligi: maksimal dividendning minimal 
miqdoriga nisbati 10 dan 1 gacha bo'lmasligi kerak) 
Aksiyalar bo'yicha dividendlarning o'rtacha 
daromadliligi (dividendlar tarixining hisobot davri uchun
kamida 0,1%) 

---

35 
Dividend siyosatining barcha asosiy elementlarini: dividendlar manbalari, ularni 
to‗lash tartibi, dividend to‗lovlari turlari va boshqalarni ko‗rib chiqishda shu 
masalalarga asosiy urg‗u beriladi.
Maqbo‗l dividend siyosati bo‗yicha olib borilgan ko‗plab nazariy 
tadqiqotlarning bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda amaliy qo‗llanilishi 
natijalaridan kelib chiqib dividend siyosatini shakllantirishga uch xil yondashuvni 
ajratish mumkin - «konservativ», «o‗rtamiyona» («murosali») va «tajovuzkor». 
Ularning har biriga dividend siyosatining muayyan turi mos keladi (1 jadval). 
XX asrning 50-chi yillari o‗rtalarida Jon Lintner tomonidan korporatsiyalar 
menejerlari o‗rtasida o‗tkazilgan dividend siyosati bo‗yicha so‗rovnomalar shuni 
ko‗rsatdiki, kompaniya tomonidan dividendlar miqdorini belgilash turtta «tipik 
faktlar» bilan chegaralanadi.
1-jadval.
Aksiyadordik jamiyati dividend siyosatining asosiy turlari. 
Dividend siyosatini shakllantirishga 
yondashuvlar
Qo‗llaniladigan dividend siyosati turlari 
variantlari
I.Konservativ yondashuv
1. Dividend to‗lovlarining koldiq siyosati.
2. Dividend to‗lovlarining barqaror miqdori 
siyosati.
II 
P.O‗rtamiyona 
(murosali) 
yondashuv
3. Dividendlarning alohida davrlar bo‗yicha 
qo‗shilgan eng kam barqaror miqdori 
siyosati.
III. Tajovuzkor yondashuv
4. 
Dividendlarning 
barqaror 
darajasi 
siyosati.
5. Dividendlar miqdorini doimiy oshirish 
siyosati.
1. Firmalar dividend to‗lovlarining uzoq muddatga belgilangan normativ 
koeffitsientiga rioya qiladilar. Barqaror daromadga ega bo‗lgan yetuk kompaniyalar 
odatda dividendlar uchun foydaning katta ulushini ajratadi, o‗sib borayotgan 

---

36 
kompaniyalarda esa dividend to‗lovlari miqdori kamroq, (agar ular umuman dividend 
to‗lasa);
2. Menejerlar dividendlarning mutlaq, darajasidan ko‗ra ularning o‗zgarishiga 
ko‗proq e‘tibor beradilar. Chunonchi, 2,0 dollar miqdorida dividend to‗lash yaxshi 
moliyaviy qaror bo‗lishi mumkinki, agar oldingi yilda to‗langan dividend miqdori 1,0 
dollarga teng bo‗lgan bo‗lsa; garchi oldingi yil dividendlari ham 2,0 dollar bo‗lgan 
bo‗lsa, bunday qarorning ahamiyati katta emas;
3. Dividendlar miqdorining o‗zgarishi foydaning uzoq muddatli va barqaror 
o‗zgarishi oqibati hisoblanadi. Menejerlar dividend to‗lovlarini «silliklab 
yuboradilar». Foydaning vaqtinchalik o‗zgarishlari, odatda, dividendlarga ta‘sir 
ko‗rsatmaydi.
4. Agar dividendlarning oldingi darajasiga qaytish imkoniyati mavjud bo‗lsa, 
menejerlar ularni o‗zgartirishga shoshilmaydilar. Ular dividendlarning oshishi xaqida 
e‘lon qilingan qarorning bekor qilinishidan ko‗proq xavotirlanadilar.
Lintner ishdab chiqkan oddiy model dividendlar miqdorining ahamiyatini 
yaqqol tushuntirib beradi. Aytaylik, kompaniya doim dividend to‗lovlari bo‗yicha 
belgilangan koeffitsientga rioya qiladi. U holda kelgusi yildagi dividendlar (DIV 1) 
bir aksiyaga tug‗ri keladigan doimiy foyda ulushiga (EPS 1) teng bo‗lishi kerak:
DIV1 = rejalashtirilgan dividendlar = normativ koeffitsient x EPS 1 
Dividendlarning o‗zgarishi: DIV 1 - DIV 0 = rejadagi o‗zgarish = normativ 
koeffitsient x EPS1- DIV0. Shunday qilib, dividend to‗lovlarining normativ 
koeffitsientlariga doim rioya qiladigan kompaniya har gal foyda o‗zgarganda 
dividendlar miqdorini ham o‗zgartirishga majbur. Ammo, Lintnerning kuzatishlariga 
ko‗ra, menejerlar buni istamay bajaradilar. Ularning fikricha, aksiyadorlar 
dividendlarning barqaror o‗sishini afzal ko‗radi. Shuning uchun, kompaniya 
dividendlarini ancha oshirish imkoni bo‗lgan taqdirda ham, menejerlar to‗lovlarning 
normativ darajasiga faqat qismangina yakinlashadilar. Shunday qilib, dividendlarning 
o‗zgarishi quyidagi modelga buysunishi mumkin:
DIV 1- DIV 0 = tuzatuvchi koeffitsient x rejadagi o‗zgarish = 
tuzatuvchi koeff. x (normativ koeff. x EPS1 - DIV0) 

---

37 
Kompaniya qanchalik konservativ bo‗lsa, u normativ darajaga shunchalik sekin 
yakinlashadi va tegishlicha, tuzatuvchi koeffitsient shunchalik past bo‗ladi.
Lintnerning oddiy modeliga ko‗ra, dividendlar miqdori qisman firmaning joriy 
foydasiga va qisman oldingi yildagi dividendlar miqdoriga, oldingi yil dividendlari 
esa, uz navbatida, usha yildagi va undan oldingi yildagi dividendlar miqdoriga boglik 
va x-k. Demak, Lintner xak bo‗lsa, biz dividendlarni joriy va oldingi foydaning 
o‗rtacha olingan miqdori deb ta‘riflashimiz mumkin. Dividend to‗lovlari 
koeffitsientining o‗sishi imkoniyati joriy foyda o‗sganda eng yuqori bo‗ladi, ammo 
foyda faqat oldingi yilda o‗sgan bo‗lsa - birmuncha kamroq bo‗ladi va xokazo. 
Dividend siyosatini shakldantirishning eng muhim bosqichi dividendlarni to‗lash 
shaklini tanlashdir. Bunday shakllarning asosiylari esa quyidagilar:
1. Dividendlarni naqd pul bilan to‗lash. Bu dividend to‗lovlarini amalga 
oshirishning eng sodda va eng ko‗p tarkalgan shakli;
2. Dividendlarni aksiyalar bilan to‗lash. Ushbu shakl aksiyadorlarga dividend 
to‗lovlari so‗mmasiga teng tarzda yangi emitentlangan aksiyalarni berishni kuzda 
tutadi. Kapitalning kelgusida yanada oshishidan manfaatdor aksiyadorlar bu usulni 
qabo‗l qiladidar. Joriy daromadni afzal ko‗radigan aksiyadorlar esa qo‗shimcha 
aksiyalarini bozorda sotib yuborishlari mumkin;
3. Avtomatik tarzda qayta investitsiyalash. To‗lovning bunday shakli 
aksiyadorlarga yakka tartibda tanlash huquqini beradi - dividendlarni naqd pul bilan 
olish yoki ularni qo‗shimcha aksiyalarga qayta investitsiyalash;
4. Aksiyalarning kompaniya tomonidan sotib olinishi. Dividendlarni qayta 
investitsiyalash shakllaridan biri sifatida qaraladi, unga ko‗ra kompaniya fond 
bozorida dividend fondi so‗mmasiga erkin muomaladagi aksiyalarning bir qismini 
sotib oladi. Bu foyda miqdorini bitta qolgan aksiyaga oshirish va kelgusi davrda 
dividend to‗lovlari koeffitsientini ham oshirish imkonini beradi. Dividend to‗lashning 
bunday shakli aksiyadorlarning roziligini olishni talab qiladi.
Ko‗rib chiqilgan tamoyillar hisobga olinganda aksiyadorlik jamiyatlarining 
dividend siyosati uning asosiy bosqichlariga mos holda shakllanadi va dividend 
siyosatining asosiy turlari mexanizmlaridan foydalaniladi. 

---

38