2. Aksionerlik jamiyatlarida dividend siyosatni samarali tashkil etish va amalga
oshirishning o„ziga xos xususiyatlari.
Aksiyalar korporativ boshqaruvning paydo bo‗lishi uchun muhim moliya
bazasining manbasi bo‗lib xizmat qiladilar. Korporativ boshqaruvdagi ularning
manfaatlari dividend to‗lovlari vositasida foydalarning bir qismini olish yoki
ularning korporatsiyadagi ulushlari bo‗lmish aksiyalarning qiymatlari oshishidan
iboratdir.
Umuman olganda, aksiyaga bo‗lgan mulk huquqi aksiyadorga mulkiy va
nomulkiy harakterdagi huquqlar kompleksini beradi. Birinchi toifa huquqlarga
dividend olish huquqi va jamiyat tugatilgan taqdirda uning mulkining bir qismini
olish huquqi kiradi, ikkinchilarga - aksiyadorlarning umumiy yig‗ilishida ovoz berish
huquqi, axborot olishga bo‗lgan huquq va boshqalar kiradi.
Bundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, aksiyadorning eng muhim mulk
huquqi - bu dividend shaklida jamiyat foydasining bir qismini olish huquqidir. Lekin,
real subyektiv huquq sifatida u faqatgina jamiyat sof foydaga ega bo‗lganida va
dividendlar to‗lanishi haqida e‘lon qilganda, ya‘ni, dividend to‗lash haqida qaror
qabo‗l qilgan taqdirdagina paydo bo‗ladi.
Tadqiqotda dividendlarning asosiy huquqiy xususiyatlari o‗rganilib chiqildi.
Dividendlarning huquqiy va iqtisodiy tabiati o‗rganildi, korporativ huquqning
mazkur sohasidagi hozirgi va keyingi rivojlanishiga ta‘sir qiluvchi asosiy omillar
65
aniqlandi.
Dividend siyosati sohasidagi zamonaviy yondashuvlar sifatida shu narsa
aniqlandiki, oxirgi un yillikda dividendlar roli oshib borishi kuzatilmokda va ularni
muntazam to‗lash amaliyoti namoyon bo‗lmokda. Ta‘kidlash zarurki, mazkur
jarayonlar asosan iqtisodiy, siyosiy va tarixiy asosga egadir.
Boshqa masalalar orasida dividendlarni to‗lashning maqsadga muvofiqligi va
bunday qarorlarning korporativ muhitga ta‘siri o‗rganildi.
Hozirgi sharoitlarda ketma-ketlikdagi va investorlarga tushunarli bo‗lgan
dividend siyosati kompaniyaning uzoq muddatli moliyaviy o‗sishiga karatilgan
strategiyasining muhim elementi hisoblanadi. Dividendlarning miqdori va muntazam
to‗lab turilishi - aksiyadorlik jamiyati organlari faoliyatining samaradorligini
baholashning eng muhim mezonlari hisoblanadi.
Dividend siyosatiga taalluqli bo‗lgan masalalar ko‗pincha majoritar va minoritar
aksiyadorlarning manfaatlari o‗rtasidagi ziddiyatni tashkil etadi. Yirik aksiyadorlar
uchun aksiyalar kompaniya ustidan nazorat olib borish uchun zarur bo‗lib, dividend
daromadlari bunda unchalik ahamiyatli bo‗lmaydi. Minoritar aksiyadorlar esa aynan
dividendlar olishdan manfaatdordirlar. Nazorat qiluvchi aksiyador odatda foydani uz
biznesiga qayta sarmoyalashga intiladi va dividendlarni kamroq to‗lashga intiladi.
Bunday sharoitlarda huquqiy tartibga solishning ahamiyati katta bo‗ladi, chunki
bunday holatlarda shunday huquqiy mexanizmlar kerak bo‗ladiki, ular aksiyadorlar
o‗rtasidagi ziddiyatni bartaraf eta olmasada, hech bo‗lmaganda ularning huquqiyligi
ta‘minlab bera olishi kerak bo‗ladi.
Ayni vaqtda shu narsani ham inobatga olish zarurki, dividend siyosati ko‗p
jixatdan aksiyadorlik kapitalining to‗zilishi va joylashuviga ham boglikdir.
O‗zbekiston Respublikasidagi ko‗pgina aksiyadorlik jamiyatlari «oyoqqa turish»
bosqichida bo‗lib, ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirish uchun investitsiya
resurslarga muxtojdirlar. Shuning uchun ham tabiiyki, ularni dividend siyosatlarining
asosiy yo‗nalishlaridan biri foydani moliyalashning aksiyadorlar o‗rtasida taqsimlab
berishdan ustunroq qiyishidir.
Shuning uchun bu masalada shunday kafolatlar yaratish kerakki, olingan foyda
66
qayta sarmoyalashga karatilgan holda, aksiyadorlik jamiyatining tadbirkorlik
faoliyatiga ta‘sir qila oladigan bo‗lishi kerak.
Dividendlarning korporatsiya moliyasidagi roli va o‗rnini ko‗rib chiqar
ekanmiz, aksiyadorlik jamiyatlarida dividendlarning kafolatli to‗lanishini ta‘minlash
uchun dividend fondini yaratish, korporatsiya moliyasning tizimini optimallashtirish,
shuningdek dividendlarning shakllari, tuplanishi va sarflanishining oshkoralik
rejimini shakllantirish masalalari ko‗rib chiqildi. Bunda, dividend fondi
mablag‗larini, ular qisqa muddatli depozitlarda joylashtirilgunga qadar, ularni
to‗plash maqsadlarida yoki korxonaning aylanma kapitalida foydalanish masalasi
ko‗rib chiqildi.
Xalqaro amaliyotda, yurisdiksiyadan kelib chiqkan holda, aksiyalar xillariga
ko‗ra egasi yozilgan va egasi yozilmagan aksiyalarga bo‗linsada, milliy AJ
to‗grisidagi Qonunimiz faqatgina egasi yozilgan aksiyalarni emissiya qilish
imkoniyatini nazarda tutadi. Aksiyadorlik jamiyatlarining faoliyatini tartibga
solishning xalqaro huquqiy amaliyotiga ko‗ra, egasi yozilgan, ya‘ni, nominativ
aksiyaning egasi bo‗lib ismi aksiyada yozilgan va jamiyat aksiyadorlari reestriga
kiritilgan jismoniy va yuridik shaxs bo‗lishi mumkin. Egasi yozilmagan aksiyaning
egasi uni ushlab turuvchi shaxs hisoblanadi. Egasi yozilmagan aksiyalar boshqa
shaxslarning mulk huquqiga jamiyat aksiyadorlari reestriga kiritmasdan o‗tkazishi
mumkin.
Ayni vaqtda biz tomondan hozirgi sharoitlarda aksiyalarni xillarga ko‗ra bo‗lish
ularning tabiati tufayli maqsadga muvofiq emasligi haqidagi tezis ilgari suriladi.
Aksiyadorlarning huquq va majburiyatlari ularning aksiyaga bo‗lgan mulk huquqlari
asosida kelib chiqishini va ko‗pgina korporativ harakatlar, ya‘ni aksiyadorlarning
umumiy yeg‗ilishida ishtirok etish, dividendlarni to‗lash, ma‘lumotni oshkor qilish
va boshqalar reestrdan kuchirma asosida olib borilishini inobatga olsak, aprior aksiya
egasi yozilgan aksiya hisoblanadi. Egasi yozilmagan aksiyalar reestri olib
borilmasligini inobatga olsak, egasi yozilmagan aksiyalar ularning egalarini
jamiyatni boshqarish ishlarida katnashish huquqlarini cheklab qiyishini kurishimiz
mumkin. Shuning uchun ham UzR AJ to‗g‗risidagi Qonunda faqatgina egasi
67
yozilgan aksiyalar emissiya qilinishi mumkinligi to‗g‗risidagi talabning mavjudligini
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz.
Aksiyalarning turlari (toifalari) bo‗yicha tasniflanishi to‗g‗risida gapirar
ekanmiz, bunday tasniflanishga asos bo‗lib u yoki bu turdagi aksiya uning egasiga
taqdim etadigan huquqlar yigindisi hisoblanadi. Oddiy aksiyalar uz egalariga ovoz
berish huquqi bilan aksiyadorlarning umuiy yeg‗ilishida ishtirok etish huquqini, va
shuningdek dividendlar olish huquqini, jamiyat tugatilayotganda esa - uning
mulkining bir qismini olish huquqini beradilar.
Imtiyozli aksiya uning egasiga miqdori oldindan belgilangan dividendni oldingi
navbatda olish huquqini beradi, va uning miqdori ma‘lum pul miqdorida yoki
aksiyalarning nominal qiymatidan foizlarda belgilanadi, shuningdek, jamiyatning
tugatilishida, aksiyalarning qoldiq qiymatining to‗lanishi huquqini oladilar. Undan
tashqari, imtiyozli aksiyalar ularning egalariga ma‘lum dividendlarni jamiyat foydasi
mavjud bo‗lishiga karamay olish huquqini beradilar. Bunda jamiyatning imtiyozli
aksiyalari aksiyador-egalari, ba‘zi istisno holatlardan tashqari, aksiyadorlarning
umumiy yeg‗ilishlarida ovoz berish huquqiga ega emasdirlar.
Mazkur masalada, aksiyalari «ovoz beruvchi» aksiyalarga aylangan imtiyozli
aksiyalar egalarining huquqlarining doirasi masalasida noaniqlik mavjuddir.
Xususan, imtiyozli aksiyalar egalarining aksiyadorlik jamiyatini boshqarish bo‗yicha
vakolatlarining aniq hajmi qonunchilikda belgilanmagan.
Imtiyozli aksiyalar shuningdek konvertastiya qilinadigan bo‗lishi mumkin va bu
ularning oddiy aksiyalarga yoki boshqa turdagi imtiyozli aksiyalarga aylantirilishi
mumkinligida namoyon bo‗ladi. Imtiyozli aksiyalar, ular bo‗yicha to‗lanmagan yoki
to‗liq to‗lanmagan dividendlar tuplansa va to‗lansa, ular kumulyativ bo‗lishi mumkin
(kumulyativ imtiyozli aksiyalar).
Ko‗rilayotgan tur aksiyaning alohida turi sifatida imtiyozli oddiy aksiyani
ko‗rsatish lozimdir. Bunday aksiya oddiy aksiya hisoblansada, imtiyozli aksiyalar
bo‗yicha dividendlar to‗langan taqdirda, u bo‗yicha belgilangan miqdordagi dividend
to‗lanadi. Bir kator hollarda jaxon amaliyotida orqaga chaqiriladigan imtiyozli aksiya
kabi xodisani ham kuzatish mumkin. Bunday aksiya emitent kompaniya tomonidan,
68
o‗z tashabbusi bilan, orqaga sotib olinishi va muomaladan olinishi mumkin.
Shuningdek tadqiqot doirasida maydalangan aksiyalarning masalalari ko‗rib
chiqilgan. Bunday aksiyalar egalariga mazkur turdagi (toifadagi) aksiya taqdim
etadigan huquqlarni, aksiyaning tashkil etgan qismiga mutanosib hajmda taqdim
etadilar.
Xususan, ma‘lum bo‗ldiki, milliy AJ to‗grisidagi qonunda maydalangan
aksiyaning tushunchasi ko‗rsatilmagan, shuningdek, ularning paydo bo‗lishi holatlari
ham ko‗rsatilmagan bo‗lib, bizning fikrimizcha bunday huquqiy bo‗shliq to‗ldirilishi
va zarur huquqiy tartibga solish choralari ko‗rilishi zarurdir.
Dividendlar tipologiyasi bevosita ko‗rib chiqilar ekan, to‗lanishining davrlariga
karab ular yillik (yakuniy) va oralik (chorak, yarim yillik) dividendlarga bo‗linadi.
Mazkur dividend to‗lash shakllari orasidagi fark faqatgina ularni to‗lashning
davrlaridagina bo‗lmay, ularni to‗lash bo‗yicha qaror qabo‗l qilinishi jarayonida
hamdir.
Xususan, oralik (chorak, yarim yillik) dividendlarni to‗lash to‗grisidagi, va
shuningdek har bir aksiya turi bo‗yicha ularning miqdori va shaklini belgilash
to‗grisidagi qaror jamiyatning kuzatuv kengashi tomonidan qabul qilinadi. Uz
navbatida, yillik dividendlarni to‗lash, va har bir aksiya turi bo‗yicha ularning
miqdorini va shaklini belgilash haqidagi qaror kuzatuv kengashining tavsiyasiga
binoan aksiyadorlarning umumiy yeg‗ilishi tomonidan qabo‗l qilinadi. Bunda, yillik
dividendlarning miqdori kuzatuv kengashi tomonidan tavsiya etilgan miqdordan
yuqori va to‗langan oralik dividendlardan kichik bo‗lishi mumkin emas. Bizning
fikrimizcha, bunday tartib aksiyadorlarning huquqlarini cheklab qo‗yadi, shuning
uchun qonunchilikdan olib tashlanishi kerak.
Shuningdek, aksiyadorlarning umumiy yeg‗ilish aksiyalarning ma‘lum turlari
bo‗yicha dividendlarni to‗lamaslik haqidagi, va shuningdek dividendlar miqdori
ustavda belgilangan imtiyozli aksiyalar bo‗yicha dividendlarni to‗liq hajmda
to‗lamaslik to‗grisida qaror qabul qilishiga xaqliligi to‗grisidagi masala ko‗rib
chiqildi. Aytib o‗tish kerakki, O‗zbekistonda agar dividendlarning to‗lanishi
aksiyadorlik jamiyatining moliyaviy-xo‗jalik axvolining jiddiy yomonlashuviga olib
69
kelishi mumkin bo‗lsa, dividendlarni to‗lashni cheklash to‗grisidagi talab mavjuddir.
Lekin bunday talab faqat oralik dividendlar to‗lanishiga taalluqlidir.
Shuningdek, aksiyadorlik jamiyati quyidagi hollarda aksiyalar bo‗yicha dividend
to‗lash (e‘lon qilish) to‗grisidagi qaror qabul qilishga xaqli emasdir: jamiyat ustav
fondining to‗liq to‗languniga qadar; agar dividend to‗lash paytida u to‗lovga
kobilyatsizlik (bankrotlik) alomatlariga javob bersa; agar jamiyat sof aktivlarining
miqdori uning ustav fondining miqdoridan kamroq bo‗lsa.
Ayni vaqtda qonunchilik foyda mavjud bo‗lganda dividend to‗lash to‗grisidagi
qaror qabo‗l qilishga cheklashlar urnatmaydi. Shuning uchun aksiyadorlik jamiyati
mazkur mablag‗larni qayta sarmoyalashga, kapitalizastiyani oshirishga, va
boshqalarga karatishi mumkin. Shunday ekan, qonunchilik quyidagi tamoyilga
asoslanadi: dividendlarni to‗lash aksiyadorlik jamiyatining majburiyati bo‗lmay
huquqidir. Shuning uchun bu erda shartnomaviy munosabatlaridagi kabi,
aksiyadorlarning dividend olish huquqi jamiyatning mazkur dividendlarni to‗lash
majburiyatiga to‗gri keladi deyish noto‗gri bo‗ladi.
O‗zbekistonda qonunchilik faqatgina e‘lon qilingan dividendlarni to‗lash
talabini o‗rnatadi. Dividendni to‗lash pul shaklida, va shuningdek to‗lovning boshqa
vositalarida amalga oshirilishi mumkin. Dividendlar to‗lash manbai bo‗lib
jamiyatning quyi yil uchun sof foydasi hisoblanadi. Ma‘lum turdagi imtiyozli
aksiyalar bo‗yicha dividendlar ular uchun maxsus mo‗jallangan jamiyat fondlari
hisobidan to‗lanishi mumkin.
Shunday qilib, qonunchilikni takomillashtirish sohasida astiyalarni va ular
bo‗yicha to‗lanadigan dividendlarni xilma xillashtirishni rag‗batlantirish zarur deb
hisoblaymiz. Bunda, mazkur toifa aksiyadorlar huquqlari aniq belgilanishi kerak deb
o‗ylaymiz, chunki faqat shunday qilibgina aksiyadorlar manfaatlari o‗rtasidagi
to‗qnashuvning oldini olish mumkindir.
Aksiyadorlarning huquqiy himoyasi borasidagi huquqiy reglamentastiya tizimi
o‗zining umumiy harakterga ega bo‗lgan va ayniqsa, mazkur huquqni amalga
oshirishning xususiyatini yoritmaydigan bir kator me‘yoriy huquqiy hujjatlar bilan
aks ettirilgan.
70
Bizga ko‗rinib turganidek, ushbu masalada asosiy tartibga solish vazifasi
korporativ qonunchilikning turli huquq sohalaridan tarkib topganligidan kelib
chiqkan holda, mavjud bo‗shliqlarni samarali to‗ldirish imkoniga ega bo‗lgan hamda
egiluvchan qonunchilik to‗zilmalaridan foydalangan holda o‗zgarayotgan iqtisodiy
sharoitga tez ta‘sir qila oladigan lokal ichki korporativ hujjatlarga yuklatilishi lozim.
Bundan tashqari, o‗tkazilgan tahlil shuni ko‗rsatib turibdiki, O‗zbekistonda ichki
korporativ boshqaruv imtiyozlari to‗la hajmda amalga oshirilmayapti. Mazkur qayd
qilinganlarning barchasini e‘tiborga olgan holda, «Dividend siyosati to‗grisida»gi
Nizomni ishlab chiqish tashabbusi kiritildi. Bizning fikrimizga ko‗ra, bu foydani
taqsimlash sohasidagi aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish tizimini yangi
sifatdagi darajaga olib chiqadi. Ushbu masalada milliy aksiyadorlik jamiyatlarining
aksiyadorlar umumiy yeg‗ilishlarida «Dividend siyosati to‗grisida»gi Nizomni ishlab
chiqish va qabul qilishini rag‗batlantirish muhim ahamiyatga egadir. Ayni paytda,
korporativ munosabatlarda bu kabi amaliyotning keng qo‗llanilmayotganligini
inobatga olib, loyihaviy namunaviy harakterga ega bo‗lgan va milliy aksiyadorlik
jamiyatlariga uz faoliyatining o‗ziga xosligidan kelib chiqqan holda, sharoitlariga
moslashtira oladigan «Dividend siyosati to‗grisida»gi Namunaviy nizomni ishlab
chiqish maqsadga muvofiqdir. Ko‗rib turganimizdek, mazkur nizom, aksiyadorlarga
dividendlarni to‗lash hajmlarini aniqlash tamoyillarini tushunish imkonini beruvchi
normalarni uz ichiga olgan bo‗lishi lozim. Kompaniyaning dividendlar siyosatini
tartibga soluvchi hujjatlar bilan mustaxkamlangan me‘yorlarning mavjud bo‗lishi
aksiyadorlarga bir marta qabo‗l qilingan qarorlar qayta ko‗rilmasligiga kafolat
beradi. Ushbu tadqiqot doirasida aksiyadorlik jamiyatlari to‗g‗risidagi milliy
qonunchilik talabini, korporativ boshqaruvning yuqori tamoyillarini hisobga olgan
holda «Dividend siyosati to‗grisida»gi Namunaviy nizomning mualliflik loyihasi
taqdim qilindi. Mazkur jarayonning iqtisodiy jixatlarini ham unutmaslik zarur.
Chunki, korporativ boshqaruv tizimi rivojlangan davlatlarda majburlov mexanizmi
aynan bozor qonunlariga asoslanadi va imkon qadar maksimal investitsion oqimlarni
jalb qilishga intilish bilan ta‘minlanadi. Bu esa, dastlab mukammal tuzilgan dividend
siyosati mavjudligi zarurligini nazarda tutadi. O‗zbekiston Respublikasi korporativ
71
sektorining aksiyadorlik jamiyatlari dividend siyosatini huquqiy tartibga solishni
yaxshilash qismini erkinlashtirishga qaratilgan va e‘lon qilingan kursini inobatga
olgan holda, ayrim tartibga solish funksiyalarni davlat organlaridan olib,
aksiyadorlarning o‗zini o‗zi boshqarish birlashmalariga o‗tkazishni ta‘minlash
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Aksiyadorlarning dividend olishga bo‗lgan
huquqini himoya qilishni huquqiy tartibga solish tizimini takomillashtirishda fond
bozori rivojlangan davlatlarning tajribasini, ularni tegishli institutlarning huquqiy
tartibga solishning umumtan olingan standartlariga yaqinlashtirish maqsadida,
hisobga olish lozim. Shu urinda, milliy iqtisodiy va huquqiy tizimlarning rivojlanish
xususiyatlarini e‘tiborga olgan holda, boshqa huquqiy tizimlar yuridik
elementlarining mehanik kuchishlariga yul qo‗ymaslik lozim. Odatda, iqtisodiyoti
kuchli rivojlangan davlatlarda aksiyadorlar boshqaruvning harakatlaridan norozi
bo‗lgan taqdirda, uz aksiyalarini fond bozorlarida yoki manfaatdor investorlarga
sotishi mumkin. Manfaatdor investor aksiyadordan aksiyalarning nazorat qiluvchi
paketini sotib olishi va samarasiz boshqaruvni o‗zgartirishi mumkin. Shu sababli,
menejerlar tegishli mulkdorlarning talablarini kondirish va uzoq muddatga ularning
sodiqligini saqlab qolishdan manfaatdor bo‗ladi. Lekin, bizningcha, O‗zbekiston
fond bozorining yuqori bo‗lmagan egiluvchan sharoitlaridagi boshlang‗ich
bosqichda, aksiyadorlar tomonidan kompaniya aksiyalarini sotish muhim samara
bermaydi. Chunki, milliy aksiyadorlik jamiyatlarining qimmatli qog‗ozlar bozorining
yetarli darajada rivojlanmayotgan bosqichi bilan bir vaziyatda kapitallashuvi
korporativ nazoratni ushbu mexanizmda to‗liq hajmda harakatlanish imkonini
bermaydi. Ushbu pozitsiyani rivojlantiririshda shuni ta‘kidlashni istardikki,
O‗zbekiston Respublikasidagi bozor munosabatlari shakllanishining mavjud
sharoitida, korporativ munosabatlarning anglo-sakson tizimi o‗zining barcha
obyektiv ustunliklarini hisobga olganda ham, qimmatli qog‗ozlar bozorini tartibga
solishning milliy tizimi uchun makbo‗l emas. Shunga asoslangan holda, biz anglo-
sakson korporativ huquqining huquqiy to‗zilmalarini amalga oshirish ixtiyoriy tusda
bo‗lishi lozim degan qoidani ilgari suramiz. Chunki, milliy fond bozorining
shakllanish va uning yuqori bo‗lmagan kapitallashuvi sharoitlarida ko‗pchilik
72
tadbirlarning amalga oshirilishi qiyin, ko‗pchilik hollarda esa, umuman mumkin
bo‗lmaydi. Shunday qilib, aksiyadorlarning dividend olishga bo‗lgan huquqlarini
himoya qilish sohasidagi O‗zbekiston Respublikasi qonunchiligining taraqqiyot
istiqbollariga nisbatan quyidagicha yondashuvni belgilash mumkin.
Ushbu sohada qonunchilikni takomillashtirishning asosiy vazifasi, barcha
aksiyadorlarning haqiqiy tengligini ta‘minlashdir. Aksiyadorlar haqiqiy tengligini
ta‘minlash deganda, faqatgina bir turkumdagi aksiyalarning teng miqdoriga to‗gri
keladigan huquqlarning tengligini emas, balki, aksiyadorlik jamiyatida ishtirok etish
bilan bog‗lik mulkiy manfaatlarning amalga oshirilish imkoniyatlari mavjudligini
tushunish lozim. Shu urinda, shubxasiz, jamiyatdan olinadigan foydaning
aksiyadorlarga tegishli bo‗lgan aksiyalarning nominal qiymatiga mutanosibligiga
rioya qilinishini ta‘minlash zarur. Iqtisodiy va huquqiy asoslarning samarali o‗zaro
harakatlanishi va uzviy bog‗lanishi, O‗zbekiston Respublikasi aksiyadorlik
jamiyatlarida dividend siyosatining funksional va qulay huquqiy rejimini yaratishga,
shuningdek, davlatimizning korporativ sektorining rivojlanishiga imkon yaratishiga
ishonch bildirishni istardik. Bularning barchasi yakuniy hisobda kuchli milliy
iqtisodiyotni shakllantirishda va O‗zbekiston aholisining yashash sharoitini
yaxshilashda asosiy rol o‗ynaydi.
Dostları ilə paylaş: |