O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi m. G. Umarxodjaeva, O. S. Umarov, D. A. Ismailov

Mustaqil ishlash uchun adabiyotlar ro`yxati: 
1. O‗zbekiston Respublikasi Qonuni №233-I ―Aksiyadorlik jamiyatlari va 
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‗g‗risida (yangi tahriri)‖, 1996 yil 26 
aprel. Yangi tahriri O‗RQ-370 son bilan 2014-yil 06-mayda tasdiqlangan.
2.O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining "O‗zbekiston Respublikasini yanada 
rivojlantirish bo‗yicha harakatlar strategiyasi to‗g‗risida" gi Farmoni. // O‗zbekistan 
Respublikasi Qonunlari to‗plami. 2017 y., № 6, st. 70. 
3. O‗zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoev tomonidan 2017 yil 
22 dekabr kuni birinchi marta mamlakatimiz parlamenti – Oliy Majlisga 
Murojaatnomasi Toshkent : O‗zbekiston, 2017 y., 104 b... 
4. Zaynutdinov SH.N. Korporativ boshqaruv asoslari. O‗quv qo‗llanma. -T.: 
O‗zbekiston, 2008. – 260 b. 
5. Xodiev B.YU., Berkinov B.B. ―Korporativ boshqaruv va raqobatni 
rivojlantirish‖ O‗quv qo‗llanma. -T.: 2011 y. 

---

60 
6. Steen Thomsen & Martin Conyon – Corporate Governance, mechanisms and 
systems. McGraw-Hill Higher Education UK, 2012 – 367pp. 
7. Bob Tricker – Corporate Governance, Principles, Policies and Practices, 3rd 
edition, Oxford online resources center, 2012 – 904pp. 
8.www.webofsciense.com - Xalqaro ilmiy maqolalar platformasi 
 
4.KOMPANIYANING 
DIVIDENDLAR 
SIYOSATINI 
SHAKLLANTIRISH 
VA 
AMALGA 
OSHIRISHNING 
O„ZIGA XOS 
XUSUSIYATLARI
1. Kompaniyaning dividendlar siyosatini shakllantirishning yo„nalishlari 
Dividend siyosati:
a) Foydani reinvestitsiyalash
b) Dividend to‗lovlari nazariyalari
c) Dividend to‗lovlarini belgilovchi omillar
Foydani reinvestitsiyalash. Hisobot davridagi foyda taqsimlanishining 
soddalashtirilgan sxemasini quyidagicha tasvirlash mumkin: foydaning bir qismi 
dividend shaklida to‗lansa, kolgan qismi korxona aktivlariga reinvestitsiya qilinadi. 
Foydaning reinvestitsiya qilingan qismi korxona faoliyatini moliyalashning ichki 
manba‘i bo‗lib xizmat qiladi, shuning uchun dividend siyosati korxona jalb qiladigan 
tashki moliyalash resurslari kattaligini belgilab beradi.
Foydani reinvestitsiyalash - o‗z faoliyatini kengaytirayotgan korxonanini 
moliyalashning nisbatan qulay va arzonroq usulidir. Aynan shu bu usulning keng 
tarqalganini izoxlaydi. Jumladan angliya olimlarining London birjasida hisobga 
olingan 402 kompaniya faoliyatini o‗rganish natijalari ko‗rsatishicha, yangi 
investitsiya loyihalarining 91% i foydani reinvestitsiya qilish hisobiga amalga 
oshirilgan.
Foydani reinvestitsiya qilish korxonaga yangi aksiyalarni emissiya qilishdagi 
qo‗shimcha xarajatlardan ozod bo‗lishni ta‘minlaydi. Boshqa muhim ijobiy tomoni – 
bu korxona faoliyatini nazorat qilishning amaldagi tartibini saqlab qoladi, chunki 

---

61 
bunda aksionerlar soni o‗zgarmydi. Nazariy nuktai nazarda dividend siyosatini 
tanlash ikkita muhim masalani xal qilishni talab qiladi.
Dividend to‗lovlari nazariyalari. Dividend siyosati nazariyasida ikkita 
yondashuv mavjud. Birinchisining nomi – dividendlarning to‗lanishini qoldiq
prinsipi nazariyasi. Bu nazariya tarafdorlari dividendlar kattaligi aksionerlar yalpi 
boyligiga ta‘sir ko‗rsatmaydi va shuning uchun, avval foydani reinvestitsiya 
qilishning barcha samarali imkoniyatlarini tahlil qilingandan so‗nggina dividend 
taqsimlanishi lozim deb hisoblaydilar. Agar barcha foydani reinvestitsiya qilish 
maqsadga muvofiq deb topilsa, dividendlar umuman to‗lanmaydi, va aksincha, agar 
korxonada ma‘kul investitsiya imkoniyatlari bo‗lmasa foyda asosan dividendlar 
to‗lanishiga yullanadi.
Ushbu nazariya doirasida asosiy ilmiy asoslanmalar 1961-yilda Franko 
Modilyani va Merton Miller tomonida yaratilgan. Ular ―mijoz effekti‖ degan goya 
mavjudligini ilgari surdilar. Unga ko‗ra aksiyadorlar qandaydir odatdan tashqari 
dividendlardan ko‗ra, turgun dividend siyosatini ma‘kul ko‗radilar. Bundan tashqari, 
Modilyani va Miller barcha ma‘qul investitsiya loyihalarini moliyalangandan keyingi 
aksiyalarning diskontlangan narxi va qoldiq prinsipida olingan dividendlar so‗mmasi 
foyda taqsimlangucha bo‗lgan aksiyalar narxiga teng bo‗ladi deb, hisoblashadi. 
Boshqacha qilib aytganda, to‗langan dividendlar so‗mmasi taxminan qo‗shimcha 
moliyaviy resurslarni jalb etish xarajatlariga teng bo‗ladi. Shu bilan bir vaqtda, 
Modilyani va Miller dividend siyosatining aksionerlik kapitali qiymatiga ma‘lum 
ta‘sirini tan olishadi, lekin buni bevosita dividendlar kattaligi bilan emas, balki 
informastion effekt bilan izoxlashadi – dividendlar, jumladan, ularning o‗sishi 
haqidagi ma‘lumot, aksionerlarni aksiyalar narxi o‗sishiga provakatsiyalaydi. Ushbu 
olimlarnig asosiy xulosasi – dividend siyosati kerak emas.
Modilyani va Miller nazariyasiniing opponentlari dividendlar aksionerlarning 
yalpi boyligiga ta‘sir qiladi deb hisoblaydilar. Ularning ichidan eng ko‗zga ko‗ringani 
M. Gordon bo‗lib, uning asosiy goyasi – aksionerlar riskni minimallashtirish 
prinsipiga ko‗ra kelajakdagi dividendlardan va shu bilan birga kelajakda aksionerlar 
kapitali o‗sishidan ham ko‗ra doim hozirgisini afzal ko‗radilar. Bundan tashqari, joriy 

---

62 
dividend to‗lovlari investorlarning ushbu korxonaga mablag‗ qiyish maqsadga 
muvofiqmi – yukmi degan noaniqliklarni kamaytiradi. Bu bilan ularni 
investitsiyalangan kapitalga kamroq daromad darajasi ham qoniqtiradi va natijada 
aksionerlik kapitalining bozor qiymati o‗sadi. Aksincha, agar dividendlar 
to‗lanmmasa, noaniqlik usadi, aksionerlar uchun ma‘kul daromad normasi ham 
oshadi va aksionerlik kapitalining narxi kamayadi. Modilyani va Miller nazariyasi 
shuningdek, ba‘zi bir birlamchi shartlari (soliqlar, qo‗shimcha aksiyalar chiqarish 
xarajatlari hisobga olinmasligi) uchun ham tankid qilinadi.
Umuman, aytish mumkinki, ikkinchi yondashuv bir qadar kengrok tarkalgan. 
Shu bilan bir vaqtda dividendlar siyosatini ishlab chiqishda qandaydir yagona, 
formallashtirilgan algoritm yukligi tan olinadi. U formallashitirilishi murakkab 
bo‗lgan ko‗p omillar bilan jumladan, psihologik omillar bilan aniqlanadi. Shuning 
uchun har bir korxona o‗zining subyektiv siyosatini, birinchi navbatda unga tegishli 
bo‗lgan xususiyatlaridan kelib chiqgan holda tanlashi lozim. Optimal dividend 
siyosatini ishlab chiqish jarayonida ikkita invariant masalani qayd etish mumkin.
Dividend to‗lovlarini belgilovchi omillar.
Dividend siyosati quyidagi omillar bilan aniqlanadi:
1. Huquqiy harakterdagi chegaralar
2. Kontrakt harakteridagi chegaralar
3. Likvidlikning yetishmasligi hisobiga chegaralar
4. Ishlab chiqarishning kengaytirilishdan kelib chiqadigan chegaralar
5. Aksiyadorlar manfaatidan kelib chiqadigan chegaralar
6. Reklama-moliyaviy harakteridagi chegaralar
Huquqiy harakterdagi chegaralar. Korxonaning uzlik mablag‗lari uchta asosiy 
elementdan tashkil topadi: aksionerlik kapitali, emission daromad, taqsimlanmagan 
foyda. Ko‗pchilik mamlakatlarda qonun bo‗yicha quyidagi ikki sxemadan biri qabo‗l 
qilingan – dividendlar to‗lashga eki faqat foyda (joriy yil foydasi va avvalgi yillar 
taqsimlanmagan foydasi) yoki foyda va emission daromad.
Milliy qonunchiliklarda dividendlar to‗lanishining boshqa chegaralari ham 
mavjud. Jumladan, korxona to‗lov kobiliyatiga ega bo‗lmasa yoki bankrot deb e‘lon 

---

63 
qilingan bo‗lsa, pul ko‗rinishida lividendlar to‗lovi, odatda, ta‘qiqlanadi. Faqatgina 
aksionerlar olgan dividendlar soliqka tortilishi, to‗lanishi kechiqtirilgan dividendlar 
(taqsimlanmagan foyda) soliqqa tortilmasligi uchun, ba‘zi korxonalar soliq 
to‗lamaslik uchun dividendlar ajratmaydi.
Ushbu chegaralarning kiritilishiga sabab, kreditorlar huquqini himoyalash va 
korxonaning o‗z kapitalini ―yeb‖ qo‗yishini oldini olishdir.
Kontrakt harakteridagi chegaralar. Ko‗pgina mamlakatlarda korxona uzoq 
muddatli ssuda olmoqchi bo‗lganda, to‗lanadigan dividendlar miqdori maxsus 
kontraktlar bilan boshqariladi. Qarzni o‗zishni tashkil qilish maqsadida, odatda, yo 
taqsimlanmagan foyda kamayishi mumkin bo‗lmagan chegara yoki reinvestitsiya 
qilinadigan foydaning minimal foizi bu kontraktlarda qayd etiladi.
Likvidlikning 
yetishmasligi 
hisobiga 
chegaralar.Dividendlar 
faqatgina 
korxonaning hisob raqamida pul vositalari yoki tez pulga aylantirilishi mumkin 
bo‗lgan aktivlari mavjud bo‗lgan taqdirdagina to‗lanishi mumkin. Nazariy jixatdan 
korxona dividend to‗lash uchun kredit olishi imkoniyati bor, lekin bu har doim ham 
mumkin emas va bu qo‗shimcha xarajatlar bilan boglik. Shunday qilib korxona 
rentabellik bo‗lgani bilan, past likvidlik hisobiga dividend to‗lovlarini amalga 
oshirishga kodir bo‗lmasligi mumkin.
Ko‗pgina korxonalar, ayniqsa, endi oyoqka turayotgan davrida tegishli o‗sishni 
ta‘minlovchi moliyaviy manba‘larga bo‗lgan ehtiyojni kondirish imkoniyatini topish 
muammosiga duch keladilar. Qo‗shimcha moliyaviy resurslar ishlab chiqarish 
kuvvatlarini yuqori su‘ratlarda kengaytirayotgan korxonalar uchun ham, o‗sish tempi 
uncha yuqori bo‗lmagan korxonalarga ham moddiy – texnika bazasini yangilash 
uchun zarurdir. Bu hollarda ko‗pinchalik dividend to‗lovlarini kamytirishga harakat 
qilinadi.
Yuqorida qayd etilganidek, dividend siyosati asosida moliyaviy boshqarishning 
muhim prinsipi yotadi: aksiyadorlarning yalpi boyligini maksimallashtirish prinsipi. 
Uning kattaligi olingan dividendlar va aksiyalar kursining usgan kattaligi bilan 
aniqlanadi. Shuning uchun korxona direksiyasi va aksiyadorlar dividendlarning 
optimal kattaligini aniqlashda dividend miqdori korxona qiymatiga qanday ta‘sir 

---

64 
qilishi mumkinligin e‘tiborga olishlari lozim. Korxona qiymati jumladan aksiyalar 
qiymatida uz aksini topadi. Aksiyalar qiymati esa uz navbatida juda ko‗p omillarga 
boglik: tovar va xizmatlar bozorida korxona egallagan mavqe, to‗lanayotgan 
dividendlar, ularning o‗sish tempi va xokazo. Dividendlarning domiy g tempida 
o‗sishi holida aksiyalar narxi Gordon formulasi orqali aniqlanishi mumkin:
shu bilan bir vaqtda moliyalash uchun yangi aksiyalar emissiyasi kuzda tutilsa, 
aksiyadorlar yangi aksiyadorlar paydo bo‗lishini xozlamasdan, dividendlar miqdorini 
atastin kamaytirishlari mumkin.