O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

Koriolis teoremasi 
va
Koriolis 
tezlanishi 
deb ataladi. Koriolis tezlanishining yoʻnalishi Jukovskiy
14
usuli, fizika 
fanidagi “oʻng vint qoidasi” asosida aniqlanadi, y’ani 
–koriolis tezlanishi 

---

173 
-koʻchirma harakat burchakli tezligi va 
-nisbiy tezlik vektorlari 
tekisligiga perpendikyular shunday yoʻnalganki, uning uchidan qaraganda
dan 
ga oʻtish soat mili aylanishiga teskari boʻlishi lozim (3.62-shakl). 
3.62-shakl. 
Koriolis tezlanishining miqdori esa quyidagi tenglikdan aniqlanadi: 
= 2
. (3.102) 
Koriolis tezlanish quyidagi hollarda nolga teng boʻladi: 
a)
agar koʻchirma harakat ilgarilanma harakatdan iborat boʻlsa, 
=0 
va 
=0; 
b)
agar nisbiy harakat tezligi 
=0 boʻlsa, 
=0; 
d) agar 
-koʻchirma harakat burchakli tezligi va 
-nisbiy tezlik 
vektorlari oʻzaro parallel boʻlsa, yoki 
=180 ,y’ani
= 0. 
U holda (3.101) tenglik 
=
, (3.103) 
koʻrinishga keladi. 
Yuqoridagi 
nazariy 
ma’lumotlarni 
masalalar 
yechish 
bilan 
mustahkamlaymiz. 
1-masala: 
Oz o‘qi atrofida φ = (2t
2
+t), rad qonun bo‘yicha aylanayotgan
sterjen bo‘ylab A polzun OA=3t
2
, m tenglama asosida harakat qilsa, polzunning 
o‘lchamlarini hisobga olmay, t=1 sek paytdagi polzunning absolyut tezligini va 
absolyut tezlanishini hisoblang. 

---

174 
3.63-shakl. 
Yechish: 
1) Polzunning t=1 sek paytdagi oʻrnini aniqlaymiz: 
OA= 3
2) Polzunning OA boʻylab harakati nisbiy harakat boʻlib, uning tezligi va 
tezlanishi quyidagicha aniqlanadi: 
(1) 
(2) 
t=1sekda
= 6 m/s. 
3) Polzunning OA sterjen bilan aylanma harakati koʻchirma harakat boʻlib, uning 
burchakli tezligi va burchakli tezlanishini topamiz: 
t=1 sekda
1,74 rad/sek,
. 
Koʻchirma tezlik va tezlanish esa 
1,74 = 5,22 m/sek, (3)
(4) 
4) Polzunning absolyut tezligi pifagor formulasidan aniqlanadi, chunki 
(3.64-shakl): 

---

175 
3.64-shakl. 
5) Polzunning koriolis tezlanishini topamiz: 
, 
uning yonalishi esa 
chizma tekisligiga perpendikulyar yuqoriga 
yoʻnalgan) va 
ga perpendikulyar yoʻnalgan boʻladi. 
6) Polzunning absolyut tezlanishini topish uchun (3.101) tenglikni Axy oʻqlariga 
proyeksiyalab, 
x:
m/
y:
umumiy qiymati hisoblanadi: 
m/