O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Mirsaidov, T. M. Sobirjonov nazariy mexanika

ilgarilanma 
harakatdan, ikkinchisi esa 

-burchakli 
tezlik bilan shu A qutbni kesib oʻtuvchi oniy aylanish oʻqlari atrofidagi elementar 
aylanma
 harakatlarning yigʻindisidan iborat ekan.
3.56-shakl. 
3.57-shakl 

---

167 
Masalan, osmonga otilgan jismning, oliy pilotajlik (mohir uchuvchilik) 
mahoratini namoish qilayotgan samolyotning, artileriya snaryadining va boshqa 
shunga oʻxshash harakatlar bunga misol boʻladi(3.57-shakl). 
Bunday harakatlarning asosiy kinematik xaraktyeristikalari jismning qutb 
bilan birgalikdagi ilgarilanma harakat tezligi
va tezlanishi 
, hamda jismning 
qutb nuqtasidan oʻtuvchi oniy aylanish oʻqlar atrofidagi aylanma harakatlarining 
burchak tezligi - va burchak tezlanishi - lar hisoblanadi. Ixtiyoriy vaqt uchun, 
bu qiymatlarni (3.84) formulalar orqali hisoblash mumkin. 
Agar qutbni boshqa B nuqtada tanlab olsak, u holda 
va 
larning 
qiymatlari, avvalgi qutb A ning tezligi 
va tezlanishi
lardan albatta farq 
qiladi. Lekin jism bilan birgalikda harakat qilayotgan qoʻzgʻaluvchi oʻqlarni A 
nuqtadan B nuqtaga parallel holda koʻchirib qoʻysak,

, 

, 

-dan iborat boʻlgan 
Eyler burchaklarining qiymatlari oʻzgarmasdan qoladi. Demak, qattiq jismning 
erkin harakatida uning aylanma harakatidagi kinematik xarakteristikalari, ya’ni
va larning oʻzgarishi qutbga bogʻliq emas ekan.
Har qanday tekislikka parallel harakat, qattiq jismning erkin harakatini 
xususiy holidan iborat boʻlib, va -vektorlar har doim harakat tekisligiga 
perpendikulyar ravishda yoʻnalgan boʻlar ekan. 
B. 
J I S M N U Q T A L A R I N I N G T E Z L I K V A
T E Z L A N I S H L A R I
. 
Erkin harakatdagi jism M nuqtasining tezligi 
tekis harakatdagi kabi 
ikkita yigʻindidan, ya’ni qutb A bilan birgalikdagi ilgarilanma harakat tezligi
va nuqtaning jism bilan birgalikda qutb A atrofidagi aylanma harakatdan oladigan 
-tezliklarning geometrik yigʻindisidan iborat boʻlar ekan. Tekis harakatda
qutb atrofida sodir boʻladigan aylanma harakat kabi, A qutb nuqta atrofida ham 
xuddi shu kabi harakatlar sodir boʻladi. Shu sababli 
-tezlik vektori (3.83) 
formula orqali hisoblanadi, ya’ni
=
(3.88) 
bu yerda 
. Shunday qilib, 

---

168 
yoki
. 
(3.89) 
Ushbu tenglamalarning isboti yuqoridagiga oʻxshab aniqlanadi. 
Xuddi shu kabi qattiq jismning ixtiyoriy M nuqtasining tezlanishi esa
, (3.90) 
bu yerdagi 
- vektori M nuqtaning jism bilan birgalikda A qutb atrofidagi 
harakatidan oladigan tezlanishidan iborat boʻlib, u (3.88) formula orqali 
aniqlanadi.