O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

 
 
 

---

91 
6.3.
 
Monetar siyosat vositalarining turlari va xususiyatlari 
Iqtisodiy adabiyotda monetar siyosat vositalari, ya’ni instrumentlarini quyidagi 
ikki guruhga ajratish keng tarqalgan: 
1. an’anaviy instrumentlar; 
2. noan’anaviy insturmentlar. 
Monetar siyosatning an’naviy instrumentlariga quyidagilar kiradi: 
- qayta moliyalash siyosati; 
- majburiy zaxira siyosati; 
- ochiq bozor siyosati; 
- valyuta siyosati; 
- depozit siyosati. 
Monetar siyosatning noan’anaviy instrumentlariga quyidagilar kiradi: 
- tijorat banklarining kreditlash hajmiga nisbatan limitlar belgilash; 
- tijorat banklari kreditlari foiz stavkalarining yuqori chegarasini belgilash; 
- tijorat banklari depozitlari foiz stavkalarining yuqori chegarasini belgilash; 
- selektiv kreditlash. 
Markaziy bank ular yordamida pul yoki asosan bank depozitlari ko‘rinishidagi 
pul massasiga yoki foiz stavkasiga ta’sir o‘tkazadi, taklifini o‘zgartiradi va shular 
orqali pul-kredit muomalasini tartibga solib turadi. 
Markaziy bank monetar siyosatni amalga oshirishda uning an’anaviy 
instrumentlaridan (qayta moliyalash siyosati, majburiy zaxira siyosati, ochiq bozor 
siyosati, valyuta siyosati va depozit siyosati) foydalanish muhim o‘rin tutadi. Nafaqat 
taraqqiy etgan mamlakatlarda (katta yettilik davlatlari – AQSh, Yaponiya, GFR, 
Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya va Kanada), balki o‘tish iqtisodiyoti 
mamlakatlarida ham an’anaviy monetar instrumentlardan foydalanish monetar 
siyosatni amalga oshirishning tayanch vositalari vazifasini bajarmoqda. 
Pul-kredit siyosatini yuritish vositalaridan biri – majburiy bank zaxira me’yorini 
o‘zgartirish siyosatidir. Majburiy zaxiralar – bu, kredit maqsadlari uchun 
ishlatilmaydigan bank omonatlarining bir qismidir. Zaxira normasi ikki asosiy 
funksiyani bajaradi: bank likvidligini joriy tartibga solish uchun sharoit yaratadi va 

---

92 
kredit emissiyasini cheklaydi. Markaziy bank tijorat banklari Markaziy bankda 
ushlab turishga majbur bo‘lgan zaxiralarning eng quyi normasini o‘rnatadi va shu 
vosita yordamida ular kreditlash qobiliyatiga, imkoniyatiga ta’sir etadi. Bu me’yor 
qanchalik yuqori bo‘lsa, ortiqcha zaxiralar shunchalik kam va tijorat banklarining 
kredit berish yo‘li bilan “pullarni barpo etish” qobiliyati past bo‘ladi.
Majburiy zaxira siyosati Markaziy bank pul-kredit siyosatining an’anaviy 
instrumentlaridan biri hisoblanadi. Bunda uch xil tushuncha qo‘llaniladi: 
1. zaxira talablari (reserve requirements); 
2. minimal zaxiralar (minimum reserves); 
3. majburiy zaxiralar (legal reserves). 
Majburiy zaxira siyosati monetar siyosatning instrumenti sifatida dastlab AQSh 
Federal zaxira tizimi (FZT) tomonidan mamlakat bank tizimining likvidliligiga ta’sir 
etish maqsadida joriy qilingan edi.
Hozirgi davrga kelib majburiy zaxira siyosati muomaladagi pul massasini 
tartibga solishning, milliy bank tizimining likvidliligiga Markaziy bank tomonidan 
ta’sir etishning muhim, ta’sirchan vositasiga aylandi. 
Markaziy bankning majburiy zaxira siyosati quyidagi uch funksiyani bajaradi: 
– tijorat banklarining kredit ekspansiyasini jilovlash; 
– milliy bank tizimining likvidliligiga ta’sir etish; 
– tijorat banki bankrot bo‘lgan sharoitda uning majburiyatlari yuzasidan 
hisoblashish. 
Muomaladagi pul massasining asosiy qismi tijorat banklarining kredit emissiyasi 
natijasida vujudga keladi. Shu sababli, muomaladagi pul massasini tartibga solishda 
asosiy e’tibor tijorat banklarining kredit ekspansiyasini jilovlashga qaratiladi. Bu esa, 
o‘z navbatida, Markaziy bankning tijorat banklari kredit emissiyasiga bevosita va 
tezkor tarzda ta’sir qiladigan monetar instrumentlarga bo‘lgan ehtiyojini yuzaga 
keltiradi. Majburiy zaxira talabnomasi, boshqa monetar instrumentlardan farqli 
o‘laroq, tijorat banklarining kreditlash salohiyatiga bevosita va tezkor ta’sir etish 
xususiyatiga ega. Shu sababli, rivojlangan sanoat mamlakatlari markaziy banklari 

---

93 
ham mazkur instrumentdan foydalanish amaliyotidan voz kechishmagan. Bunga 
misol qilib AQSh FZTni, Yevropa Markaziy bankini (YeMB) keltirish mumkin. 
Markaziy bank pul-kredit siyosatining instrumentlaridan foydalanish amaliyoti 
takomillashmagan 
mamlakatlarda, 
xususan, 
ko‘pchilik 
o‘tish iqtisodiyoti 
mamlakatlarida majburiy zaxira siyosatidan Markaziy bank pul-kredit siyosatining 
asosiy instrumentlaridan biri sifatida foydalanadi. Buning boisi shundaki, birinchidan, 
o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko‘pchiligida moliya bozorlari rivojlanmagan 
bo‘lib, bu holat markaziy banklarning ochiq bozor siyosatini, qayta moliyalash 
siyosati va valyuta siyosatini rivojlantirishga to‘sqinlik qiladi; ikkinchidan, majburiy 
zaxira siyosati muomaladagi pul massasiga bevosita va tez ta’sir qilish xususiyatiga 
ega; uchinchidan, majburiy zaxira talablariga tijorat banklari tomonidan rioya 
etilayotganligi ustidan nazorat qilish oson. Buning sababi shundaki, Markaziy bank 
tijorat banklarining balans ma’lumotlarini doimiy tarzda olib turish amaliyotiga ega. 
Masalan, O‘zbekiston Respublikasida Markaziy bankning tijorat banklarini 
litsenziyalash va ular faoliyatini tartibga solish bilan shug‘ullanadigan departamenti 
xodimlari tijorat banklarining balans ma’lumotlarini doimiy va tezkor tarzda olishadi 
va ushbu ma’lumotlar asosida tijorat banklari faoliyati ustidan nazoratni amalga 
oshirishadi. 
Shunisi xarakterliki, o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarining ko‘pchiligida, xususan, 
O‘zbekiston, Rossiya va Ukrainada ochiq bozor siyosati, qayta moliyalash siyosati 
kabi 
an’anaviy 
monetar 
instrumentlardan 
foydalanish 
mexanizmi 
takomillashmaganligi sababli majburiy zaxira siyosatidan asosiy monetar instrument 
sifatida foydalaniladi. Mazkur mamlakatlarda majburiy zaxira stavkalari boshqa 
mamlakatlardagiga nisbatan sezilarli darajada yuqoridir. 
Bu esa, mazkur mamlakatlarda majburiy zaxira siyosatidan pullar taklifini 
tartibga solishda asosiy monetar instrument sifatida foydalanilayotganligidan dalolat 
beradi. 
Majburiy bank zaxirasi me’yorini ko‘tarish yordamida pul taklifini kamaytiradi. 
Zero, bu banklarning ortiqcha bank zaxiralari qisqarishiga olib keladi. Pul-kredit 
siyosatini o‘tkazishda bu vosita butun bank tizimining asoslariga ta’sir etadi. Turli 

---

94 
mamlakatlarda qo‘llanilayotgan majburiy zaxira normalari turlichadir. Yuqori 
inflatsiya darajasi sharoitida Janubiy Koreyada bu norma -100 foiz bo‘lgan bo‘lsa,
Italiyada -25 foizni, Yaponiyada bor yo‘g‘i -2.5 foizni tashkil etadi. 
O‘zbekiston Respublikasida majburiy zaxiralash normasi keyingi o‘n yil 
davomida sezilarli darajada kamaydi (6.2-jadval). 
6.2-jadval