O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

 
6.4. Makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashda monetar siyosat 
instrumentlaridan foydalanish amaliyotini takomillashtirish masalalari 
Monetar siyosat makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. 
Avvalo, makroiqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, iqtisodiyotni retsessiya holatidan 
chiqarish maqsadida Markaziy bank ekspansionistik monetar siyosatni qo‘llaydi. 
Ekspansionistik monetar siyosat mamlakat bank tizimining likvidliligini 
oshirish, ichki to‘lovga qobil talabni rag‘batlantirish va shuning asosida iqtisodiyotni 
turg‘unlik holatidan chiqarish imkonini beradi.

---

103 
Respublikamiz Markaziy banki pul-kredit siyosatining instrumentlaridan 
foydalanish amaliyotiga xos bo‘lgan asosiy kamchiliklar quyidagilardan iborat: 
a) Markaziy bank diskont siyosatining mavjud emasligi. 
Markaziy bank diskont siyosatining mavjud emasligi uning qayta 
moliyalashtirish siyosatining samaradorlik darajasi past ekanligidan dalolat beradi. 
Milliy iqtisodiyot rivojlanishining hozirgi bosqichida iqtisodiyotning ustuvor 
tarmoqlarini moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash dolzarb masala hisoblanadi. 
Ayniqsa, mamlakat yalpi ichki mahsulotining sezilarli qismini berayotgan va 
aholining asosiy qismi band bo‘lgan qishloq xo‘jaligini moliyaviy jihatdan qo‘llab-
quvvatlash hukumat iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib turibdi. 
Mana shunday sharoitda diskont siyosati qishloq xo‘jalik korxonalarini moliyaviy 
jihatdan qo‘llab-quvvatlashning samarali vositasi bo‘lishi mumkin edi. 
Bundan tashqari, diskont siyosati respublikamiz tijorat banklariga likvidlilikni 
oshirish imkonini berar edi. Chunki Markaziy bank moliyaviy yil davomida diskont 
stavkasini o‘zgartirmaydi. Bu esa tijorat banklariga, foiz stavkalarining bozor 
darajasini o‘zgarishidan qat’iy nazar, belgilangan foiz stavkasida kredit olish 
imkonini beradi. Bundan tashqari, moliyaviy jihatdan qiynalib qolgan tijorat 
banklariga boshqa tijorat banklari, odatda, kredit bermaydi. Markaziy bank esa 
trattalarni qayta hisobga olish yo‘li bilan moliyaviy nochor banklarga ham kredit 
olish imkonini beradi. 
b) Respublika Markaziy banki lombard operatsiyalarining rivojlanmaganligi. 
Markaziy bank, odatda, lombard operatsiyalari orqali yuqori rentabelli 
loyihalarni kreditlayotgan tijorat banklariga kreditlar beradi. Ikkinchi tomondan esa, 
lombard kreditlari Markaziy bank daromadlarini oshirish imkonini beradi. Chunki, 
lombard stavkalari odatda diskont stavkalariga nisbatan sezilarli darajada yuqoridir. 
v) Markaziy bank kreditlaridan tijorat banklari faoliyatida doimiy 
moliyalashtirish manbai sifatida foydalanish amaliyotining yuzaga kelganligi. 
Tahlil natijalari shuni ko‘rsatdiki, Markaziy bankdan olingan kreditlar 
respublikamizning yirik tijorat banklarining resurslari tarkibida asosiy o‘rinni 
egallaydi. Holbuki, mo‘’tadil bozor iqtisodiyoti sharoitida Markaziy bank 

---

104 
kreditlarining asosiy qismi tijorat banklariga vaqtinchalik likvidli mablag‘larning 
yetishmasligini qoplash maqsadiga beriladi. 
g) Markaziy bankning ochiq bozor siyosatini takomillashmaganligi. 
Tahlil natijalari ko‘rsatishicha, tijorat banklarining balansida qimmatli 
qog‘ozlar miqdorining kichik ekanligi, hukumatning qisqa muddatli obligatsiyalari 
emissiyasining cheklanganligi va, umuman, milliy iqtisodiyotda yuqori likvidli 
qimmatli 
qog‘ozlarning 
yetishmasligi 
Markaziy 
bankning 
ochiq 
bozor 
operatsiyalarini rivojlantirish imkonini bermaydi. 
d) Markaziy bankning valyuta siyosatidagi kamchiliklarning mavjudligi. 
Milliy valyutaning birja kursi bilan naqd valyutalar savdosi bo‘yicha 
belgilangan tijorat kursi o‘rtasida sezilarli farqning mavjudligi, milliy spot kursining 
likvidlilik darajasining nisbatan pastligi, tijorat banklarining valyuta zaxiralarini 
diversifikatsiya darajasining past ekanligi, rasmiy oltin-valyuta zaxiralarining 
sezilarli qismining Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy bankining balansida ekanligi 
Markaziy bankning valyuta siyosatini takomillashtirish yo‘lidagi asosiy muammolar 
hisoblanadi.
Respublikamizda bitim valyutasi sifatida yetakchi xorijiy valyutalar - AQSh 
dollari, yevro, Yaponiya ieni va Buyuk Britaniyaning funt sterlingidan 
foydalanilmoqda. So‘m baholovchi valyuta bo‘lmaganligi sababli, biz, baholovchi 
valyuta sifatida ikkinchi bir xorijiy valyutadan foydalanamiz. Bu esa, o‘z navbatida, 
O‘zbekiston tijorat banklarini, Markaziy bankini hamda korxonalarini “spot” 
operatsiyalari ko‘lamini jiddiy tarzda jilovlab turadi. 
Spot operatsiyalarini amalga oshirish natijasida O‘zbekiston tijorat 
banklarining oladigan foydasi va ko‘radigan zararlarining real darajasini aks ettirish 
imkonining mavjud emasligi tijorat banklarini spot operatsiyalari ko‘lamiga salbiy 
ta’sir qilmoqda. 
e) Markaziy bank depozit siyosatining takomillashmaganligi. 
Respublikamiz Markaziy banki depozit siyosatidan pul-kredit siyosatining 
instrumenti sifatida foydalanish amaliyoti takomillashmagan. Bu holat, avvalo, 

---

105 
Davlat budjeti kassa ijrosining asosiy qismini tijorat banklari tomonidan bajarilishida 
namoyon bo‘lmoqda. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining amaldagi majburiy zaxira 
siyosatining so‘mning almashuv kursiga nisbatan salbiy ta’sirining ikki jihati mavjud: 
1. Majburiy zaxira stavkalarini so‘mdagi depozitlarning har bir turi bo‘yicha 
(transaksion depozitlar, jamg‘arma depozitlari, muddatli depozitlar), ularning 
summasi va muddatiga bog‘liq ravishda tabaqalashtirilmaganligi natijasida 
transaksion depozitlarning so‘mning almashuv kursiga nisbatan salbiy ta’siri yuzaga 
kelmoqda. Muddatli depozitlarga nisbatan past darajadagi zaxira stavkalarining 
qo‘llanilmasligi tijorat banklariga mazkur depozitlarga to‘lanadigan foiz stavkalarini 
oshirish 
imkonini 
bermaydi. 
Natijada, 
joriy 
depozit 
hisobraqamlaridagi 
mablag‘larning miqdori yirikligicha qolaveradi. Bu esa, xorijiy valyutalarga nisbatan 
yuqori darajadagi talabni yuzaga keltiradi. 
Transaksion depozitlarning tijorat banklari depozitlarining umumiy hajmidagi 
salmog‘ining yuqori darajada saqlanib qolishi mamlakatdagi iqtisodiy faollikka 
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Buning sababi shundaki, transaksion depozitlarning 
salmog‘ini yuqori ekanligi banklarning depozit bazasining zaif ekanligidan dalolat 
beradi. Bu esa, o‘z navbatida, tijorat banklarining kreditlash imkoniyatini pasaytiradi. 
Chunki tijorat banklarida depozitlar bank passivlarining asosiy qismini tashkil etadi. 
2. Tijorat banklarining xorijiy valyutadagi depozitlariga nisbatan majburiy zaxira 
talabnomalarining joriy etilganligi ularning xorijiy valyutadagi mablag‘larni muddatli 
va jamg‘arma depozit hisobraqamlariga jalb etish imkoniyatini yanada pasaytiradi. 
“Yanada” deyishimizning sababi shundaki, hozirgi davrda respublikamiz tijorat 
banklari tomonidan jalb etilgan xorijiy valyutadagi muddatli depozitlarning asosiy 
qismi xorijiy banklarga depozit sifatida joylashtirilmoqda. Xorijiy banklar esa, bu 
depozitlarga bozor stavkalari (LIBOR, FIBOR)da foiz to‘laydi. Depozlarning bozor 
stavkalari esa sezilarli darajada past bo‘lib, O‘zbekiston ichki bozorida xorijiy 
valyutalardagi depozitlarga bo‘lgan talabni ifoda etmaydi. 2012-yilning 1-yanvar 
holatiga, respublikamiz tijorat banklari tomonidan xorijiy valyutalardagi depozit 
hisobraqamlariga jalb etilgan mablag‘larning 90 foizdan ortiq qismi xorijiy banklarga 

---

106 
LIBOR bo‘yicha joylashtirildi
21
. Demak, respublikamiz tijorat banklarining xorijiy 
valyutalardagi valyutalardagi depozitlarga foiz to‘lash imkoniyati xalqaro ssuda 
kapitallari bozori stavkalarining darajasi bilan chegaralangan. 
Ayni vaqtda, xalqaro zaxiralar hajmida AQSh dollarida shakllantirilgan 
zaxiralarning salmog‘i yuqoriligicha qolmoqda. Fikrimizcha, buning asosiy sabablari 
sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: birinchidan, AQSh dollarining 
boshqa yetakchi valyutalarga nisbatan nominal almashuv kursining tebranish 
diapazoni katta emas; ikkinchidan, AQSh dollarida emissiya qilingan AQSh 
hukumatining va Federal fondlarining qimmatli qog‘ozlari yuqori likvidli va 
ishonchli investitsiyalash obyektlari hisoblanadi; uchinchidan, hozirga qadar 
dunyoning ko‘plab mamlakatlarida, shu jumladan, MDH davlatlarida valyuta 
interventsiyasi vositasi bo‘lib AQSh dollari hisoblanadi; to‘rtinchidan, ko‘plab 
mamlakatlar hukumatlari tashqi qarzining asosiy qismi AQSh dollarida shakllangan. 
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining kafolati asosida mamlakat 
iqtisodiyotiga jalb etilgan xalqaro kreditlarning umumiy hajmida AQSh dollarida jalb 
etilgan kreditlarning salmog‘i 70 foizdan yuqoridir
22
. Shunisi xarakterliki, dunyoning 
ko‘plab mamlakatlarida xorijiy valyutadagi zaxiralarning tarkibini tashqi qarzning 
tarkibiga mos ravishda shakllantirish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Chunonchi, 
Braziliyada xalqaro zaxiralar uchta valyutada – AQSh dollari, yevro va Yaponiya 
ienida shakllantirilgan. Chunki mamlakatning tashqi qarzi mazkur uch valyutadagi 
qarzdan iborat. Janubiy Koreyada xalqaro zaxiralarning investitsion tarkibi tashqi 
qarzning valyutaviy tarkibiga va joriy valyuta operatsiyalari bo‘yicha to‘lovlarni 
qaysi valyutalarda amalga oshirilayotganligiga mos ravishda shakllantirilmoqda. 
Chexiyada esa rasmiy valyuta zaxiralari AQSh dollari va yevroda shakllantirilgan. 
Uni shakllantirishda e’tiborga olinadigan asosiy omillardan biri tashqi qarzning 
valyutaviy tarkibi hisoblanadi
23
.
 
21
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari. 
22
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki hisobot ma’lumotlari. 
23
Фаненко М. Международная ликвидност и диверсификация официалных резервных активов.// Мировая 
экономика и международние отношения. – Москва. 2007 - № 6. – С.56.

---

107