6.4. Makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashda monetar siyosat
instrumentlaridan foydalanish amaliyotini takomillashtirish masalalari
Monetar siyosat makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi.
Avvalo, makroiqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, iqtisodiyotni retsessiya holatidan
chiqarish maqsadida Markaziy bank ekspansionistik monetar siyosatni qo‘llaydi.
Ekspansionistik monetar siyosat mamlakat bank tizimining likvidliligini
oshirish, ichki to‘lovga qobil talabni rag‘batlantirish va shuning asosida iqtisodiyotni
turg‘unlik holatidan chiqarish imkonini beradi.
103
Respublikamiz Markaziy banki pul-kredit siyosatining instrumentlaridan
foydalanish amaliyotiga xos bo‘lgan asosiy kamchiliklar quyidagilardan iborat:
a) Markaziy bank diskont siyosatining mavjud emasligi.
Markaziy bank diskont siyosatining mavjud emasligi uning qayta
moliyalashtirish siyosatining samaradorlik darajasi past ekanligidan dalolat beradi.
Milliy iqtisodiyot rivojlanishining hozirgi bosqichida iqtisodiyotning ustuvor
tarmoqlarini moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlash dolzarb masala hisoblanadi.
Ayniqsa, mamlakat yalpi ichki mahsulotining sezilarli qismini berayotgan va
aholining asosiy qismi band bo‘lgan qishloq xo‘jaligini moliyaviy jihatdan qo‘llab-
quvvatlash hukumat iqtisodiy siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib turibdi.
Mana shunday sharoitda diskont siyosati qishloq xo‘jalik korxonalarini moliyaviy
jihatdan qo‘llab-quvvatlashning samarali vositasi bo‘lishi mumkin edi.
Bundan tashqari, diskont siyosati respublikamiz tijorat banklariga likvidlilikni
oshirish imkonini berar edi. Chunki Markaziy bank moliyaviy yil davomida diskont
stavkasini o‘zgartirmaydi. Bu esa tijorat banklariga, foiz stavkalarining bozor
darajasini o‘zgarishidan qat’iy nazar, belgilangan foiz stavkasida kredit olish
imkonini beradi. Bundan tashqari, moliyaviy jihatdan qiynalib qolgan tijorat
banklariga boshqa tijorat banklari, odatda, kredit bermaydi. Markaziy bank esa
trattalarni qayta hisobga olish yo‘li bilan moliyaviy nochor banklarga ham kredit
olish imkonini beradi.
b) Respublika Markaziy banki lombard operatsiyalarining rivojlanmaganligi.
Markaziy bank, odatda, lombard operatsiyalari orqali yuqori rentabelli
loyihalarni kreditlayotgan tijorat banklariga kreditlar beradi. Ikkinchi tomondan esa,
lombard kreditlari Markaziy bank daromadlarini oshirish imkonini beradi. Chunki,
lombard stavkalari odatda diskont stavkalariga nisbatan sezilarli darajada yuqoridir.
v) Markaziy bank kreditlaridan tijorat banklari faoliyatida doimiy
moliyalashtirish manbai sifatida foydalanish amaliyotining yuzaga kelganligi.
Tahlil natijalari shuni ko‘rsatdiki, Markaziy bankdan olingan kreditlar
respublikamizning yirik tijorat banklarining resurslari tarkibida asosiy o‘rinni
egallaydi. Holbuki, mo‘’tadil bozor iqtisodiyoti sharoitida Markaziy bank
104
kreditlarining asosiy qismi tijorat banklariga vaqtinchalik likvidli mablag‘larning
yetishmasligini qoplash maqsadiga beriladi.
g) Markaziy bankning ochiq bozor siyosatini takomillashmaganligi.
Tahlil natijalari ko‘rsatishicha, tijorat banklarining balansida qimmatli
qog‘ozlar miqdorining kichik ekanligi, hukumatning qisqa muddatli obligatsiyalari
emissiyasining cheklanganligi va, umuman, milliy iqtisodiyotda yuqori likvidli
qimmatli
qog‘ozlarning
yetishmasligi
Markaziy
bankning
ochiq
bozor
operatsiyalarini rivojlantirish imkonini bermaydi.
d) Markaziy bankning valyuta siyosatidagi kamchiliklarning mavjudligi.
Milliy valyutaning birja kursi bilan naqd valyutalar savdosi bo‘yicha
belgilangan tijorat kursi o‘rtasida sezilarli farqning mavjudligi, milliy spot kursining
likvidlilik darajasining nisbatan pastligi, tijorat banklarining valyuta zaxiralarini
diversifikatsiya darajasining past ekanligi, rasmiy oltin-valyuta zaxiralarining
sezilarli qismining Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy bankining balansida ekanligi
Markaziy bankning valyuta siyosatini takomillashtirish yo‘lidagi asosiy muammolar
hisoblanadi.
Respublikamizda bitim valyutasi sifatida yetakchi xorijiy valyutalar - AQSh
dollari, yevro, Yaponiya ieni va Buyuk Britaniyaning funt sterlingidan
foydalanilmoqda. So‘m baholovchi valyuta bo‘lmaganligi sababli, biz, baholovchi
valyuta sifatida ikkinchi bir xorijiy valyutadan foydalanamiz. Bu esa, o‘z navbatida,
O‘zbekiston tijorat banklarini, Markaziy bankini hamda korxonalarini “spot”
operatsiyalari ko‘lamini jiddiy tarzda jilovlab turadi.
Spot operatsiyalarini amalga oshirish natijasida O‘zbekiston tijorat
banklarining oladigan foydasi va ko‘radigan zararlarining real darajasini aks ettirish
imkonining mavjud emasligi tijorat banklarini spot operatsiyalari ko‘lamiga salbiy
ta’sir qilmoqda.
e) Markaziy bank depozit siyosatining takomillashmaganligi.
Respublikamiz Markaziy banki depozit siyosatidan pul-kredit siyosatining
instrumenti sifatida foydalanish amaliyoti takomillashmagan. Bu holat, avvalo,
105
Davlat budjeti kassa ijrosining asosiy qismini tijorat banklari tomonidan bajarilishida
namoyon bo‘lmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining amaldagi majburiy zaxira
siyosatining so‘mning almashuv kursiga nisbatan salbiy ta’sirining ikki jihati mavjud:
1. Majburiy zaxira stavkalarini so‘mdagi depozitlarning har bir turi bo‘yicha
(transaksion depozitlar, jamg‘arma depozitlari, muddatli depozitlar), ularning
summasi va muddatiga bog‘liq ravishda tabaqalashtirilmaganligi natijasida
transaksion depozitlarning so‘mning almashuv kursiga nisbatan salbiy ta’siri yuzaga
kelmoqda. Muddatli depozitlarga nisbatan past darajadagi zaxira stavkalarining
qo‘llanilmasligi tijorat banklariga mazkur depozitlarga to‘lanadigan foiz stavkalarini
oshirish
imkonini
bermaydi.
Natijada,
joriy
depozit
hisobraqamlaridagi
mablag‘larning miqdori yirikligicha qolaveradi. Bu esa, xorijiy valyutalarga nisbatan
yuqori darajadagi talabni yuzaga keltiradi.
Transaksion depozitlarning tijorat banklari depozitlarining umumiy hajmidagi
salmog‘ining yuqori darajada saqlanib qolishi mamlakatdagi iqtisodiy faollikka
salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Buning sababi shundaki, transaksion depozitlarning
salmog‘ini yuqori ekanligi banklarning depozit bazasining zaif ekanligidan dalolat
beradi. Bu esa, o‘z navbatida, tijorat banklarining kreditlash imkoniyatini pasaytiradi.
Chunki tijorat banklarida depozitlar bank passivlarining asosiy qismini tashkil etadi.
2. Tijorat banklarining xorijiy valyutadagi depozitlariga nisbatan majburiy zaxira
talabnomalarining joriy etilganligi ularning xorijiy valyutadagi mablag‘larni muddatli
va jamg‘arma depozit hisobraqamlariga jalb etish imkoniyatini yanada pasaytiradi.
“Yanada” deyishimizning sababi shundaki, hozirgi davrda respublikamiz tijorat
banklari tomonidan jalb etilgan xorijiy valyutadagi muddatli depozitlarning asosiy
qismi xorijiy banklarga depozit sifatida joylashtirilmoqda. Xorijiy banklar esa, bu
depozitlarga bozor stavkalari (LIBOR, FIBOR)da foiz to‘laydi. Depozlarning bozor
stavkalari esa sezilarli darajada past bo‘lib, O‘zbekiston ichki bozorida xorijiy
valyutalardagi depozitlarga bo‘lgan talabni ifoda etmaydi. 2012-yilning 1-yanvar
holatiga, respublikamiz tijorat banklari tomonidan xorijiy valyutalardagi depozit
hisobraqamlariga jalb etilgan mablag‘larning 90 foizdan ortiq qismi xorijiy banklarga
106
LIBOR bo‘yicha joylashtirildi
21
. Demak, respublikamiz tijorat banklarining xorijiy
valyutalardagi valyutalardagi depozitlarga foiz to‘lash imkoniyati xalqaro ssuda
kapitallari bozori stavkalarining darajasi bilan chegaralangan.
Ayni vaqtda, xalqaro zaxiralar hajmida AQSh dollarida shakllantirilgan
zaxiralarning salmog‘i yuqoriligicha qolmoqda. Fikrimizcha, buning asosiy sabablari
sifatida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: birinchidan, AQSh dollarining
boshqa yetakchi valyutalarga nisbatan nominal almashuv kursining tebranish
diapazoni katta emas; ikkinchidan, AQSh dollarida emissiya qilingan AQSh
hukumatining va Federal fondlarining qimmatli qog‘ozlari yuqori likvidli va
ishonchli investitsiyalash obyektlari hisoblanadi; uchinchidan, hozirga qadar
dunyoning ko‘plab mamlakatlarida, shu jumladan, MDH davlatlarida valyuta
interventsiyasi vositasi bo‘lib AQSh dollari hisoblanadi; to‘rtinchidan, ko‘plab
mamlakatlar hukumatlari tashqi qarzining asosiy qismi AQSh dollarida shakllangan.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi hukumatining kafolati asosida mamlakat
iqtisodiyotiga jalb etilgan xalqaro kreditlarning umumiy hajmida AQSh dollarida jalb
etilgan kreditlarning salmog‘i 70 foizdan yuqoridir
22
. Shunisi xarakterliki, dunyoning
ko‘plab mamlakatlarida xorijiy valyutadagi zaxiralarning tarkibini tashqi qarzning
tarkibiga mos ravishda shakllantirish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Chunonchi,
Braziliyada xalqaro zaxiralar uchta valyutada – AQSh dollari, yevro va Yaponiya
ienida shakllantirilgan. Chunki mamlakatning tashqi qarzi mazkur uch valyutadagi
qarzdan iborat. Janubiy Koreyada xalqaro zaxiralarning investitsion tarkibi tashqi
qarzning valyutaviy tarkibiga va joriy valyuta operatsiyalari bo‘yicha to‘lovlarni
qaysi valyutalarda amalga oshirilayotganligiga mos ravishda shakllantirilmoqda.
Chexiyada esa rasmiy valyuta zaxiralari AQSh dollari va yevroda shakllantirilgan.
Uni shakllantirishda e’tiborga olinadigan asosiy omillardan biri tashqi qarzning
valyutaviy tarkibi hisoblanadi
23
.
21
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari.
22
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki hisobot ma’lumotlari.
23
Фаненко М. Международная ликвидност и диверсификация официалных резервных активов.// Мировая
экономика и международние отношения. – Москва. 2007 - № 6. – С.56.
|