O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining majburiy zaxiralash
Yüklə 1,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining majburiy zaxiralash
normasi Amal qilish muddati Muddatsiz va 3 yilgacha muddatli depozitlar 3 yildan ortiq muddatli depozitlar Xorijiy valyutadagi depozit 01.06.1996 yilgacha 30 10 0 01.06.1996 yildan boshlab 25 10 0 01.12.1997 yildan boshlab 20 10 0 01.03.2000 yildan boshlab 20 20 0 01.02.2005 yildan boshlab 15 15 5 1.09 2007 yildan boshlab 13 13 13 1.11.2008 yildan boshlab 15 15 15 01.09.2009 yildan boshlab 15-12 10,5 15 2011 y. dan boshlab Milliy valyutadagi kabi 2018 yildan yangi turdagi normativlar kiritilgan Bunday pasayish pul multiplikator miqdorining kattalashishiga va albatta iqtisodiyotda pul taklifining ko‘payishiga olib keladi. Tijorat banklari ortiqcha Muddati 1 yilgacha bo’lgan dеpozitlar uchun-15 %, 1 yildan 3 yilgacha bo’lgan dеpozitlar uchun 12 %. 95 zaxiralarining ko‘payishi ularning aktiv operatsiyalarini ko‘paytiriadi va bu iqtisodiyotning real sektori rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Majburiy zaxira siyosati kam sonli davlatlarda pul-kredit siyosatining instrumenti sifatida qo‘llanilmaydi. Bunday davlatlar safiga Kanada, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya kabi davlatlarni kiritish mumkin. Shu bilan birga, yevrozona mamlakatlarida ham majburiy zaxira siyosatining monetar instrument sifatidagi ahamiyatining pasayayotganligini e’tirof etish maqsadga muvofiqdir. Chunonchi, YeMB ning majburiy zaxira stavkasi barcha turdagi depozitlar uchun 2 foiz qilib belgilangan 15 . Yevro muomalaga kiritilgunga qadar Yevropa Ittifoqiga (YeI) a’zo bo‘lgan mamlakatlarning ichida majburiy zaxira stavkasi nisbatan Italiya va Ispaniyada yuqori bo‘lib (20 foizgacha), inflatsiya yillik darajasini ushbu ikkala mamlakatda EIning boshqa mamlakatlariga nisbatan sezilarli darajada yuqori ekanligi bilan izohlanadi. Xalqaro bank amaliyotida majburiy zaxira stavkalarini belgilashda transaksion depozitlarning xorijiy valyutalarga bo‘lgan talabga va majburiy zaxira siyosatining tijorat banklarining depozit bazasiga ta’siri masalalari inobatga olinadi. Masalan, AQShda 2007-yilning 20-dekabridan boshlab transaksion depozitlar bo‘yicha tabaqalashgan majburiy zaxira stavkalari quyidagicha bo‘lishi belgilab qo‘yildi: – 0 AQSh dollaridan 9,3 mln. AQSh dollarigacha bo‘lgan transaksion depozitlarga nisbatan 0 foiz; – 9,3 mln. AQSh dollaridan ortiq va 43,9 mln. AQSh dollarigacha bo‘lgan transaksion depozitlarga nisbatan 3 foiz; – 43,9 mln. AQSh dollaridan ortiq bo‘lgan transaksion depozitlarga nisbatan 10 foiz. Ta’kidlash lozimki, AQShda 1990-yil 20-dekabrdan buyon muddatli depozitlar va xorijiy valyutadagi depozitlar majburiy zaxira talabnomalaridan to‘liq ozod qilingan 16 . 15 European Central Bank Report , 2011. –Fr/M., 2012. 16 http: // www.federalrezerve. gov/ monetarypolicy/ rezervereq. htm. 96 AQSh misolida keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, nisbatan katta miqdordagi transaksion depozitlarga nisbatan yuqori zaxira stavkalari belgilangan. Chunki ular xorijiy valyutalarga bo‘lgan talabga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Tijorat banklarining muddatli depozitlari esa majburiy zaxira talabnomalaridan ozod qilingan. Buning boisi shundaki, muddatli depozitlar tijorat banklarining asosiy resurs manbai hisoblanadi va ularga nisbatan yuqori zaxira stavkalarining qo‘llanilishi tijorat banklarining resurs bazasiga nisbatan kuchli salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi. Markaziy bankning ochiq bozor siyosati deganda, odatda, Markaziy bank tomonidan qimmatli qog‘ozlar bozorida qimmatli qog‘ozlarni sotib olinishi yoki sotilishi tushuniladi. Markaziy banklarning ochiq bozor operatsiyalarida oldi-sotdi obyekti sifatida, asosan, quyidagi qimmatli qog‘ozlardan foydalaniladi: xazina veksellari; hukumatning obligatsiyalari; hukumatning o‘rta va uzoq muddatli xazina majburiyatlari; korporativ obligatsiyalar; tijorat banklarining depozit sertifikatlari; korxonalarning tijorat veksellari. Mazkur qimmatli qog‘ozlar pul bozori va kapital bozoriga tegishli bo‘lib, ikkilamchi bozordan sotib olinadi yoki sotiladi. Hukumatning qisqa muddatli obligatsiyalari, xazina veksellari pul bozorining moliyaviy insturmentlari hisoblanadi. Korporativ obligatsiyalar esa, kapitallar bozoriga tegishlidir. Ammo ko‘pchilik Markaziy banklar ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirishda hukumatning qimmatli qog‘ozlaridan foydalanishni afzal bilishadi. Buning sababi shundaki, birinchidan, hukumatning qimmatli qog‘ozlari ishonchli investitsiyalash obyekti hisoblanadi; ikkinchidan, ularga qilingan investitsiyalardan olingan daromadlar soliqqa tortilmaydi; uchinchidan, hukumatning qimmatli qog‘ozlariga har doim fond bozorida talab mavjud. Bir qator rivojlangan sanoat davlatlarida, masalan, AQSh, GFR, Buyuk Britaniya, Italiya, Avstriya va Frantsiyada Markaziy bankning qimmatli qog‘ozni 97 birlamchi bozordan sotib olishi ochiq bozor operatsiyasi sifatida e’tirof etilmaydi, balki kredit operatsiyasi hisoblanadi. Masalan, hukumatning qimmatli qog‘ozlarini bevosita hukumatning o‘zidan sotib olish Davlat budjeti xarajatlarini Markaziy bank tomonidan kreditlash hisoblanadi. Ammo 2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi davrida taraqqiy etgan mamlakatlarda, shu jumladan, AQShda Markaziy banklarga qimmatli qog‘ozni bevosita emitentning o‘zidan sotib olishga ruxsat etildi. Markaziy bank tomonidan ochiq bozor siyosati doirasida qimmatli qog‘ozlarning sotib olinishi, birinchidan, milliy valyutadagi pul massasining ko‘payishiga; ikkinchidan, tijorat banklari likvidliligining oshishiga olib keladi. Shu sababli, rivojlangan davlatlarda Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalaridan tijorat banklarining likvidliligiga va muomaladagi pul massasiga ta’sir etish vositasi sifatida foydalanadi. Milliy bank tizimi rivojlanishining ayrim davriy oraliqlarida tijorat banklarida ortiqcha likvidlilikning to‘planishi yuz beradi. Uni o‘z vaqtida bank tizimidan olib qo‘ymaslik muomaladagi pul massasi hajmining oshishiga va natijada inflatsiyaning kuchayishiga olib kelishi mumkin. Bunday sharoitda Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirish yo‘li bilan, ya’ni qimmatli qog‘ozlarni tijorat banklariga sotish orqali mamlakat bank tizimidagi ortiqcha likvidlilikni olib qo‘yadi. Ammo buning uchun zarur shart-sharoitlar mavjud bo‘lishi kerak. Jumladan, tijorat banklarida Markaziy bankka, pul-kredit organi sifatida, qat’iy ishonch bo‘lishi, inflatsiya va milliy valyuta kursining tebranishi natijasida qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalarning real qiymati pasaymasligi lozim. Ayniqsa, o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida inflatsiya darajasining yuqori va nobarqarorligi kuzatiladi. Buning natijasida investorlarning ochiq bozor operatsiyalari obyektlari bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalarining real qiymati pasayadi. Shuningdek, milliy valyuta qadrining surunkali tarzda pasayib borishi natijasida ham milliy valyutada emissiya qilingan qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalarning real qiymati pasayadi. Bularning barchasi, pirovard natijada, mazkur qimmatli qog‘ozlar investitsion jozibadorligining pasayishiga olib keladi. 98 Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirishda REPO operatsiyalaridan keng foydalanadi. Ikki xil REPO operatsiyasi mavjud: – to‘g‘ri REPO; – teskari REPO. To‘g‘ri REPO deganda, Markaziy bank tomonidan qimmatli qog‘ozlarni qayta sotib olish sharti bilan sotish tushuniladi. Teskari REPO deganda, Markaziy bank tomonidan qimmatli qog‘ozlarni qayta sotish sharti bilan sotib olish tushuniladi. Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalari obyektlari sonini oshirish yo‘li bilan ochiq bozor siyosati samaradorligini oshirishi mumkin. Bunda qimmatli qog‘ozlar kurslari barqarorligini ta’minlash masalasi yuzaga keladi. Xalqaro bank amaliyotida Markaziy bank tomonidan qimmatli qog‘ozlar kursini belgilashda asosan ikki usuldan foydalanilmoqda. Birinchi usulda Markaziy bank qimmatli qog‘ozlarni qayta sotib olish sharti bilan sotadi va sotib olish kursi aniq belgilab qo‘yiladi. Ikkinchi usulda esa, Markaziy bank minimal kursni e’lon qiladi va tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan talabidan kelib chiqqan holda, sotish yoki sotib olish kursini belgilaydi. Shunisi xarakterliki, har qanday Markaziy bank ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirishda o‘ziga kontragent, ya’ni hamkor tanlab oladi. Masalan, AQShda Nyu-York Federal zaxira banki ochiq bozor operatsiyalarini 20 ta yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan “birlamchi dilerlar” bilan amalga oshiradi. Birlamchi dilerlar Markaziy bankdan olgan likvidli mablag‘larini bank sektoriga qayta taqsimlaydi 17 . Yaponiya Markaziy banki, Shvetsiyaning Riks banki ochiq bozor operatsiyalarining obyekti sifatida moliyaviy veksellardan keng foydalansa, Janubiy Koreya, Rossiya Markaziy banklari obligatsiyalardan keng foydalanishadi. Rossiya Markaziy banki ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirishda kontragentlarni tanlamaydi, balki barcha banklarga ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirishga ruxsat edi 18 . 17 http://www.newyorkfed.org/markets. 18 http://www.cbr.ru. 99 Markaziy bank tijorat banklaridan yoki aholidan bu qimmatli qog‘ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zaxiralarini sotib olingan obligatsiyalar miqdori hajmida ko‘paytiradi. Bu zaxiralar pul bazasiga kiradi, ya’ni yuqori quvvatli pullar bo‘lganligi uchun pul taklifi multiplikativ ko‘payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga obligatsiyalarni sotish bilan zaxiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu holda pul taklifi qisqaradi. Pul - kredit siyosatini amalga oshirishning muhim vositalardan biri – bu, hisob stavkasi siyosatidir. Hisob stavkasi yoki qayta moliyalash stavkasi deb, Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga beriladigan ssudaning foiz stavkasi tushuniladi. Bu ssudalarni tijorat banklari ayrim ko‘zda tutilmagan zarurat tug‘ilganda va moliyaviy ahvoli mustahkam bo‘lgan hollardagina oladilar. Hisob stavkasining pasayishi bilan tijorat banklarida Markaziy bankdan qo‘shimcha zaxiralarni olish imkoniyatlari kengayadi. O‘z navbatida, bu tijorat banklarining zaxiralardan yangi kreditlar berish bilan pul taklifini ko‘paytiradi. Yana shunday hollar mavjudki, Markaziy bank hisob stavkasini ko‘tara borib, tijorat banklari tomonidan qo‘shimcha zaxiralarni olish yo‘lidagi to‘siqlarni biroz ko‘targanday bo‘ladi va kreditlar berish bo‘yicha ularning faoliyatini pasaytiradi, shu yo‘l bilan pul taklifini cheklaydi. Agar ushbu stavka past bo‘lsa, unda tijorat banklari ko‘proq kredit olishga harakat qiladilar. Natijada banklarning ortiqcha zaxiralari ortib boradi va muomaladagi pul massasi miqdorining oshib borishiga olib keladi. Agarda hisob stavkasi miqdori yuqori bo‘lsa, unda banklar kamroq kredit olishga, olganlarini esa qaytarib berishga harakat qiladilar, pirovard natijada ortiqcha bank zaxiralari qisqaradi, muomaladagi pul miqdori kamayadi. Ushbu siyosat quyidagi uch xil kreditlash usulidan foydalanilgan holda amalga oshiriladi: 1. Tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan, ularning balansidagi trattalarni qayta hisobga olish yo‘li bilan, kreditlash usuli. Mazkur usulda berilgan kreditlar hisob yoki diskont kreditlari hisoblanadi, ularning foiz stavkasi esa, hisob yoki diskont stavkasi deyiladi. 100 Markaziy bank har bir moliyaviy yil uchun oldindan trattalarni, ya’ni uzatma tijorat veksellarini o‘zida qayta hisobga olish kontingentini belgilaydi. Qayta hisobga olish kontingenti hajmini belgilashda pul massasining o‘sish sur’ati, inflatsiya darajasi kabi muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar hisobga olinadi. Trattalarni qayta hisobga olish kontingentini mamlakatdagi tijorat banklari soniga bo‘lish yo‘li bilan har bir bank uchun belgilanadigan qayta hisobga olish limiti summasi aniqlanadi. Bu esa, limitni aniqlashning adolatli usuli hisoblanadi. Chunki, ushbu usulda barcha tijorat banklariga, ularning katta yoki kichikligidan qat’iy nazar, bir xil limit belgilanadi. Ammo ushbu usulning kamchiligi shundaki, bunda tijorat banklari aktivlari miqdori o‘rtasidagi farq natijasida yuzaga keladigan likvidli mablag‘larga bo‘lgan talab o‘rtasidagi farq hisobga olinmaydi. 2. Tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan, ularning balansidagi qimmatli qog‘ozlarni garovga olish yo‘li bilan, kreditlash usuli. Ushbu usulda berilgan kreditlar lombard kreditlari bo‘lib, ularning foiz stavkasi esa, lombard stavkalari deyiladi. 3. Tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan to‘g‘ridan - to‘g‘ri kreditlash usuli. Mazkur usulda berilgan kreditlar overdraft, overnayt, kunlik va muddatli kreditlar shaklida bo‘ladi. Markaziy bankning overdraft kreditlari tijorat banklarining milliy valyutadagi “Nostro” vakillik hisobraqamida yuzaga kelgan pul mablag‘lari yetishmasligi muammosini hal qilish maqsadida beriladi. Overnayt kreditlari bir sutkaga beriladigan kreditlar bo‘lib, ular tijorat banklarida favqulodda yuzaga keladigan juda qisqa muddatli likvidlilik muammosini hal qilish maqsadida beriladi. Kunli kreditlar bir operatsion kun davomida beriladi. 101 Dunyoning bir qator mamlakatlarida (Shvetsiya, Rossiya va boshq.) kunlik kreditlar Markaziy banklar tomonidan qimmatli qog‘ozlarni garovga olgan holda foizsiz beriladi va ular milliy to‘lov tizimini qo‘llab-quvvatlash maqsadida beriladi 19 . Qayd etish joizki, taraqqiy etgan mamlakatlarda Markaziy bankning hisob stavkalarini o‘zgarishi makroiqtisodiy barqarorlikka, o‘sish sur’atlariga bevosita va kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, AQShda iqtisodiy o‘sish sur’atlarining pasayib borishiga barham berish maqsadida Federal Zaxira Tizimi (FZT) tomonidan hisob stavkasining yillik darajasi 2004-yilning 30-iyunidan boshlab 1 foiz qilib belgilangan edi. Ushbu pasayish iqtisodiy o‘sish sur’atlarining oshishiga olib keldi, ammo muomaladagi pul massasining ham oshishiga sabab bo‘ldi. Natijada, FZT hisob stavkasini keskin oshirish, uning yillik darajasini 2007-yilning 10-may kuni 5,25 foiz qilib belgilashga majbur bo‘ldi 20 . O‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida qayta moliyalash siyosatining qator instrumentlaridan foydalanish amaliyoti mavjud. Masalan, Rossiya Markaziy banki tomonidan overnayt, overdraft, lombard va muddatli kreditlar berish qo‘llanilmoqda. Qayd etish joizki, Rossiya Markaziy banki tomonidan berilayotgan lombardli kreditlar, respublikamiz amaliyotidan farqli o‘laroq, nafaqat yuqori likvidli hukumat qimmatli qog‘ozlari bilan, balki reputatsiyasi yuqori bo‘lgan Rossiya kompaniyalarining qarz qimmatli qog‘ozlari bilan ham ta’minlanmoqda. Bu esa, Rossiya Federatsiyasi Markaziy bankining lombard kreditlari hajmini oshirishga imkon bermoqda. Respublikamiz tijorat banklarining yuqori likvidli qimmatli qog‘ozlarga qilgan investitsiyalari miqdori darajasining past ekanligi Markaziy bankning lombard kreditlari hajmini sezilarli darajada oshirish imkonini bermayapdi. Buning ustiga, taraqqiy etgan mamlakatlarda hukumat qimmatli qog‘ozlarning yirik emitenti hisoblanadi. Masalan, AQShda qimmatli qog‘ozlarning emitentlari ichida hukumat, emissiya hajmiga ko‘ra, birinchi o‘rinda turadi. 19 Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и парктика. Учебное пособие. – М.: Московская финансово-промишленная академия, 2011. - С. 723. 20 http://www.federalreserve . gov sayti ma’lumotlari. 102 O‘tish iqtisodiyoti mamlakatlarida Markaziy bankining qayta moliyalash stavkasini belgilashda asosiy e’tibor inflatsiyaning joriy va kutilayotgan darajasiga qaratilmoqda. O‘zbekiston misolida yaqqol ko‘rish mumkin. Markaziy bankning valyuta siyosati uning an’anaviy pul-kredit instrumentlaridan biri hisoblanadi. Shu sababli, valyuta siyosatining pirovard maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Markaziy bankning valyuta siyosati doirasida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarining uch asosiy turi xalqaro bank amaliyotida keng qo‘llanilmoqda. Ular quyidagi operatsiyalardan iboratdir: 1. valyuta interventsiyasini amalga oshirish maqsadida o‘tkaziladigan operatsiyalar. 2. Hukumatning tashqi qarzini to‘lash bo‘yicha Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari. 3. Markaziy bankning balansidagi oltin-valyuta zaxiralarini boshqarish operatsiyalari. Pul-kredit siyosatining oqibati to‘g‘risida gapirganda, bu siyosatning qisqa muddatli va uzoq muddatli oqibatlarini farqlash kerak. Agarda qisqa muddatli davrda davlat pul taklifini oshirilishi natijasida YaIM miqdori o‘sishini rag‘batlantirilgan hamda ma’lum darajada samaradorlikka erishilgan bo‘lsa, uzoq muddatli davrda bu choralarning samaradorligi pasayishi mumkin. Yüklə 1,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|