O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

-
 
iqtisodiy institutlar, xo‘jalik birliklarining o‘zaro ta’sir shakllari va ularning 
tuzilmasi o‘rtasida ancha mustahkam o‘zaro aloqa va o‘zaro bog‘liqlik mavjud; 
-
 
mazkur nazariya doirasida alohida iqtisodiy tashkilotlarning aktivlari va ular 
bilan bog‘liq ishlab chiqarish chiqimlari tavsifini to‘ldirish hisobiga ularning 
chegaralarini belgilovchi sabab va omillarni tushuntirib berish mumkin; 
-
 
davlatning iqtisodiy jarayonlardagi roli va o‘rni bozorning yechilmagan 
muammolarini bartaraf qilishdangina emas, balki jamiyat uchun eng kam 
transaksiyaviy yo‘qotishlar bilan uning me’yor va qoidalarining bajarilishini 
ta’minlashdan ham iboratdir. 
Yangi institutsional nazariyada institutlar alohida o‘z-o‘zicha emas, balki ular 
iqtisodiyotning faoliyat yuritishiga ta’siri nuqtai nazaridan o‘rganiladi. Shuning 
uchun bugungi kunda, mamlakatning institutsional rivojlanishi bilan iqtisodiy o‘sish 
o‘rtasidagi barqaror iqtisodiy aloqa mavjudligini topishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlar 
muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. 
Hozirgi tadqiqotchilar o‘z ishlarida ushbu masalalarni iqtisodiy-matematik 
modellarda institutsional omillarni iqtisodiy o‘sish sur’atiga ta’sirini kuzatish 
imkoniyati 
mavjudligidan 
kelib 
chiqishadi. 
Bunda 
muhim 
metodologik 
muammolarga duch kelinadi, ulardan biri – institutsional omillarni miqdoriy jihatdan 
baholash muammosidir. 
Shu nuqtai nazardan iqtisodiy o‘sishga ta’sir etuvchi miqdoriy baholash mumkin 
bo‘lgan institutsional omillar toifasiga kiruvchi ko‘rsatkichlarni o‘rganish lozim. 
Ilmiy manbalarda, hozirgacha ma’lum bir mamlakatning institutlari sifatini 
amalda mavjud qaysi ko‘rsatkichlar to‘plami aniq va mutanosib aks ettirishi haqida 
yagona fikr mavjud emas. 
Iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi institutsional muhitning aniq bir ko‘rsatkichini 

---

137 
tanlash murakkab jarayon hisoblanadi va bu tadqiqotlarda iqtisodiyot faoliyat 
ko‘rsatishining institutsional omillari tizimining ta’sirini o‘rganishni nazarda tutadi. 
Bunday tizimni tuzish zarurligi “institutsional omil” va “institutsional muhit 
ko‘rsatkichi” kabi tushunchalarni alohida ko‘rib chiqish talabini qo‘yadi. 
Iqtisodiyot faoliyat ko‘rsatishining institutsional omili deganda, institutsional 
muhitni shakllantirish jarayoniga uzluksiz ta’sir ko‘rsatuvchi uzviy ijtimoiy tizim 
tushuniladi. Iqtisodiyot faoliyat ko‘rsatishining institutsional omillari jumlasiga 
quyidagilar kiradi: davlat apparati, biznes-tuzilmalar, fuqarolik jamiyati, demokratiya, 
sud tizimi, korrupsiya va jamiyatda axborotning ochiqligi. 
Yuqorida sanab o‘tilgan barcha omillarning bir-biri bilan uzviy bog‘liqligi 
ularning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini tahlil qilishda qo‘shimcha metodologik 
murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Albatta, muayyan omilning ta’sirini baholashga 
har qanday urinish uni boshqa omillar ta’siridan halos etishning murakkabligi bilan 
bog‘liq bo‘ladi. 
Biroq, yuqorida bayon etilgan muammolarga qaramay, institutsional omillarni 
o‘lchovchi miqdoriy ko‘rsatkichlarni ko‘rib chiqish ayrim amaliy ma’noga ega. Gap 
shundaki, “institutsional omil ko‘rsatkichi – iqtisodiyotning faoliyat ko‘rsatishi 
ko‘rsatkichi” empirik bog‘liqlikni tahlil qilishda birinchi ko‘rsatkichning qiymati 
omilning o‘z “sof” qiymatidan tashqari uning tizimning boshqa o‘zgaruvchilariga
bog‘liqligini aks ettiradi, ya’ni aytish mumkinki, bir omilni baholash orqali butun 
tizim o‘lchanadi. 
Davlat apparati birinchi institutsional omil hisoblanib, u yangi institutsional 
iqtisodiy o‘sish nuqtai nazaridan harakatlari ijtimoiy tanlovni amalga oshirish 
jarayonida o‘zining muzokara kuchini saqlab turish va oshirishga yo‘naltirilgan 
amaldorlar birlashmasi (ittifoqi) sifatida tushuniladi. 
Ushbu omilni Worldwide Governance Indicators indekslar turkumiga kiruvchi 
davlat boshqaruvi organlari samaradorligining indikatori (Government Effectiveness) 
yordamida o‘lchash mumkin. Mazkur ko‘rsatkich davlat tomonidan ko‘rsatiladigan 
xizmatlar sifati, davlat xizmati sifati va uning siyosiy bosimdan xolilik darajasi, 
siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish sifatining his etilishini, ushbu 

---

138 
dasturlarning bajarilishi yuzasidan hukumat majburiyatlariga ishonishni aks ettiradi. 
Shu bilan bir vaqtda 189 ta mamlakat bo‘yicha tadbirkorlik faoliyatini tartibga 
solish shartlari to‘g‘risidagi reyting indekslari Jahon banki xodimlari tahlili asosida 
“Biznes yuritish” (Doing Business) jurnali axborotlarida aks ettiriladi. Ushbu jurnal 
tadqiqotlarida O‘zbekiston 2011-2012-yillar davomida biznes yuritishning 3 va 
undan ko‘p yo‘nalishlarida eng yuqori yutuqlarga erishgan 10 ta davlat ichidan 4-
o‘ringa ega. Biznesni yuritish shartlari qulayligi bo‘yicha 2013-yilda 189 ta davlat 
ichidagi 154-o‘rindan 2014-yilda 146-o‘ringa ko‘tarilgan.
Biznes-tuzilmalarni biz iqtisodiyotning xususiy sektorida shakllangan, asosiy 
maqsadi ijtimoiy tanlovni amalga oshirish jarayonidan iborat bo‘lgan, ishlab 
chiqaruvchilar birlashmasi sifatida tushunamiz. Ushbu omilni qaysidir ma’noda 
Worldwide Governance Indicators indekslari turkumiga kiruvchi, hukumatning 
to‘g‘ri iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish hamda tartibga solish 
imkoniyatlarining his etilishini aks ettiruvchi qonun yo‘li bilan tartibga solish 
sifatining indikatori (Regulatory Quality) yordamida baholash mumkin. 
Fuqarolik jamiyati deb, uy xo‘jaliklari sektorida shakllangan individlar va oilalar 
birlashmalarini tushunamiz. Mamlakatda fuqarolik jamiyatining rivojlanish darajasini 
sud tizimining mustaqiligi, o‘z fikrini ifodalash, yig‘ilishlar, uyushmalar tuzish, 
ta’lim, din, iqtisodiy faoliyatning erkinligi kabi tarkibiy qismlardan iborat bo‘lgan 
Freedom House turkumining fuqarolik erkinliklari indikatori (Civil Liberties) 
yordamida o‘lchash mumkin. 
Mazkur vazifa ham The CIVICUS kompaniyasining 50 ta mamlakat bo‘yicha 
hisoblab chiqiladigan fuqarolik jamiyati indeksi (Civil Society Index)dan 
foydalangan holda bajariladi. Indeksni hisoblash metodologiyasi fuqarolik 
jamiyatining holatini, fuqarolik jamiyatining tarkibi, fuqarolik jamiyati mavjud 
bo‘ladigan va faoliyat ko‘rsatadigan tashqi muhit, fuqarolik jamiyatining a’zolari 
tomonidan qabul qilinadigan qadriyatlar va fuqarolik jamiyati a’zolari harakatlarining 
samaradorligi kabi ko‘rsatkichlar asosida baholashni nazarda tutadi.
Navbatdagi ko‘rib chiqiladigan institutsional omil – bu mamlakatdagi 
demokratiya darajasi. Jamiyatda demokratiya darajasini bir necha indikator bilan 

---

139 
baholash mumkin. Ana shunday indikatorlardan birinchisi – World wide Governance 
Indicators turkumiga kiruvchi fuqarolik huquqlari va davlat organlarining 
hisobdorligi indikatori bo‘lib, u fuqarolar unda hokimiyat organlarini saylashda 
ishtirok etishi darajasi hamda o‘z fikrini ifodalash, uyushmalar tuzish erkinligi va 
ommaviy axborot vositalari erkinligining his etilishini aks ettiradi. 
Freedom House turkumiga kiruvchi, saylovlar erkinligi darajasi va siyosiy 
raqobat darajasi kabi parametrlarni hisobga oluvchi siyosiy huquqlar va fuqarolik 
erkinliklari indikatori (Political Rights) ham demokratiya darajasini baholash 
imkonini beruvchi yana bir ko‘rsatkich hisoblanadi. 
Sud tizimining faoliyat ko‘rsatishi, xususan uning sud’yalarining mustaqilligi va 
chuqur bilimga egaligi kabi xususiyatlari navbatdagi omil hisoblanadi. Sud tizimining 
rivojlanish darajasini Worldwide Governance Indicators indekslari turkumiga 
kiruvchi, jamiyatdagi mavjud qoidalarga ishonish darajasining qabul qilinishini va 
jamiyat a’zolari tomonidan qonunlarga rioya qilinishini aks ettiruvchi, xususan 
shartnomalar axborot sigmentini, mulk huquqlarining himoya qilinishini, ehtimolini 
baholovchi qonun ustuvorligi indikatori (Rule of Law) yordamida qisman o‘lchash 
mumkin. 
Mazkur omilni International Country Risk Guide modelining qonuniylik va 
huquqiy tartib indeksi ( Law and Order ) bilan ham o‘lchash mumkin. Ushbu indeks 
har biri alohida baholanadigan ikkita kichik tarkibiy qismdan iborat. Birinchi kichik 
tarkibiy qism (qonuniylik) sud tizimining kuchini va betarafligini (xolisligini), 
ikkinchi kichik tarkibiy qism (huquqiy tartib) esa jamiyat tomonidan qonunlarga rioya 
qilinishi darajasini baholaydi. 
Navbatdagi institutsional omil – korrupsiya darajasi. Korrupsiya fuqarolar bilan 
amaldorlar o‘rtasidagi axborot assimmetriyasining yuqori darajasi tufayli yuzaga 
keladigan amaldorlar noqonuniy xatti-harakatiningbir turini o‘zida namoyon etadi. 
Transparency 
International 
(Transparency 
International’s 
Corruption 
Perceptions Index) xalqaro mustaqil tadqiqot tashkilotining mahsuli hisoblangan 
korrupsiyani qabul qilish indeksi korrupsiya darajasini tavsiflovchi eng keng 
qo‘llaniladigan ko‘rsatkich hisoblanadi. Indeks mustaqil nufuzli tashkilotlar 

---

140 
tomonidan o‘tkaziladigan turli baholashlar va biznes-so‘rovlarni birlashtiradi. U 
korrupsiyaning ma’muriy va siyosiy jihatlari haqidagi axborot taqdim etadi. Indeksni 
hisoblash uchun foydalanilgan baholashlar va so‘rovlar amaldorlar o‘rtasidagi 
poraxo‘rlikka, 
davlat xaridlari chog‘idagi ko‘zbo‘yamachiliklarga, davlat 
mablag‘larining sarflab yuborilishiga hamda korrupsiyaga qarshi kurashish 
borasidagi hukumat sa’y-harakatlarining samaradorligini baholashga taalluqli 
masalalarni o‘z ichiga oladi. 
Yana bir omil – bu axborotning ochiqligi va jamiyatda yuz berayotgan 
jarayonlarning oshkoraligi. Mazkur omilni ma’lum darajada International Country 
Risk Guide modelining davlatning aholi oldidagi javobgarligi darajasini o‘lchovchi
indeksi (Democratic Accountability)dan foydalangan holda baholash mumkin bo‘lib, 
bunda ushbu indeks qanchalik kichik bo‘lsa hukumatning (demokratik jamiyatlarda 
tinch yo‘l bilan va nodemokratik jamiyatlarda harbiy yo‘l bilan) almashishi ehtimoli 
shunchalik katta. 
Ushbu tahlillar quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: 
1.
Iqtisodiy o‘sishning institutsional omillarini baholash imkoniyatlari alohida 
omillar 
o‘rtasida noteng taqsimlangan: xalqaro tadqiqotlar bir turdagi 
o‘zgaruvchilarga turli baholarni beradi, ayni paytda boshqa o‘zgaruvchilar chetda 
qoladi; shuning uchun biznes-tuzilma, fuqarolik jamiyati va jamiyatda axborotning 
ochiqligi kabi omillarni baholash eng katta qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. 
2.
Iqtisodiy o‘sishning institutsional omillari tizimi Worldwide Governance 
Indicators va International Country Risk Guide indekslari turkumlaridan foydalangan 
holda eng to‘liq baholanadi. Ushbu modellar tarkibiy qismlari bir yo‘la bir necha 
omillarni o‘lchash uchun foydalanilishi mumkin. Shuning uchun, bizning 
nazarimizda, aynan mazkur turkumlar indekslaridan institutsional omillar tizimiga 
inkor etilmaydigan va to‘liq bahoni berish uchun foydalanish zarur.