O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. U. Xamidova maxsus pedagogika

 
Rivojlanishida murakkab ko‘p nuqsonli bolalarning 
 ijtimoiy-maishiy moslashuvi 
 
Ijtimoiy moslashuv (adaptatsiya) – individni ijtimoiy muhit 
sharoitlariga doimiy, faol moslashuvi, hamda bu jarayon natijasi. 
Garchi ijtimoiy adaptatsiya muntazam kechsa da, bu jarayon odatda 
vaqti – vaqti bilan individ va uni atrofidagilar hayotida va faoliyatida 
eng ahamiyatli o‘zgartirishlar bilan bog‘lanadi. Ijtimoiy adap-
tatsiyadagi markaziy aspekt-individning ijtimoiy rolini qabul qilishi 
hisoblanadi. Ijtimoiy adaptatsiyada kompleks reabilitatsiyalar tizimi 

---

119 
imkon qadar yuqori darajadagi tayyorgarlikni ta’minlaydi. U taqdim 
etilgan uchta ko‘rinishdagi asosiy bosqichlarda bo‘lishi mumkin: 
adaptatsion – diagnostic, korreksion va integratsion, ularning har biri 
o‘ziga xos vazifalarni amalga oshiradi.
Birinchi bosqichda bola shaxsining rivojlanishiga tashxis 
qo‘yiladi, va u bilan reabilitatsion imkoniyati va eng maqbul 
korreksion – tarbiyaviy ishlari aniqlanadi.
Ikkinchi bosqichda bola bilan reabilitatsiya tadbirlari tashkil 
etiladi va o‘tkaziladi, hamda ota-onasi yoki tarbiyachi reabilitatsion 
texnologiyalarga o‘qitiladi. 
Uchinchi bosqichda ijtimoiy jamiyatda bolani integratsiyalash 
yollari aniqlanadi va ma’lum davr orasida jami kompleks reabili-
tatsiya olib boriladi.
Alohida yordamga muhtoj bolani kompleks reabilitatsiyalash 
quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: “tibbiy, psixologik, pedagogik va ijti-
moiy – iqtisodiy qabul qilingan tizim va jarayon, bartaraf etish, kor-
reksiyalashga yo‘naltirilgan yoki to‘liq kompensatsiya”. Uning maq-
sadi “alohida yordamga muhtoj bolaning ijtimoiy mavqeini, moddiy 
jihatdan mustaqilligini va uning ijtimoiy moslashishini reabili-
tatsiyalash”. 
Maxsus o‘quv muassasalarida yoki internat turidagi muassa-
salarda tibbiy – ijtimoiy reabilitatsiya ishlari alohida yordamga 
muhtoj bolalar uchun o‘quv jarayonini tashkil qilishda, ularning 
ijtimoiy-maishiy moslashuvini amalga oshirish jarayonida, o‘ziga 
xos tomonlarini aniqlashda amalga oshiriladi. 
Ijtimoiy reabilitatsiya orqali bola shaxsining o‘ziga xos psixo-
logik xususiyatlari rivojlantiriladi. Jarayon davomida rivojlanishida 
murakkab ko‘p nuqsonli bola bilan vujudga keladigan g‘oyat katta 
miqdordagi ichki va tashqi omillar bilan bog‘liq bir qator muammolar 
bola rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi.Ushbu jarayonni samarali 
boshlash uchun ularning o‘ziga xos xususiyatini o‘rganish, ijobiy va 
salbiy tomonlarini, ta’sir etish natijalarini oldindan ko‘rish va 
korreksiyalashni o‘z vaqtida boshlash kerak.
V.A.Slasteninning fikriga ko‘ra, ijtimoiylashuvi (sotsializa-
tsiya) jarayonida inson shaxsi tiklanadi, u ijtimoiy funksiyalarni 
bajarish qobiliyatini egallaydi, ya’ni uni rivojlanishini, o‘z mavqeini 
belgilab olishi va o‘zi amalga oshirishini nazarda tutadi. Bu vazifalar 

---

120 
izchillik bilan, aniq maqsadga qarab hal qilinadi. Bu aniq maqsadga 
qarab uyushgan ijtimoiy jarayonni boshqarish - ta’lim deb nomlanadi. 
Ta’lim tushunchasidan (“qiyofa” so‘zidan) shaxsning yagona 
jismoniy va ma’anaviy jarayoni tushuniladi, sotsializatsiya jarayoni 
ayrim benuqson qiyofalar, tarixiy bog‘liqlikda, jamoat ongida ortiq-
roq yoki kamroq ijtimoiy aniq o‘lchamlarda tushuniladi (masalan, 
o‘zaro mos rivojlangan shaxs va boshqalar).
Alohida yordamga muhtoj bolalar bilan ishlash jarayonida 
korreksion ishlarning ahamiyati katta. Bu ishlar qanchalik sifatli 
amalga oshirilsa, bolaning shunchalik bilim, ko‘nikma va 
malakalarni o‘zlashtirishi oson kechadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tasarrufidagi 
uzluksiz ta’lim tizimidagi maktabgacha va maktab yoshdagi jismoniy 
yoki ruhiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan turli toifadagi bolalar bilan 
ixtisoslashtirilgan maktabgacha tarbiya muassasalari hamda ixtisos-
lashtirilgan maktab va maktab-internatlarda ta’lim-tarbiya jarayoni 
korreksion yo‘nalishda amalga oshirilmoqda. O‘qituvchi, defektolog 
va tarbiyachilar har bir mashg‘ulotda korreksion ishlarini turli usullar 
bilan amalga oshirishga harakat qiladilar. 
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza 
etish vazirligi tasarrufidagi internat turidagi bolalar “Muruvvat” uyla-
rida murakkab ko‘p nuqsonli bolalar bilan korreksion rivojlantiruvchi 
ishlarning olib borilishi muhim ahamiyatga ega. 
Bolalar “Muruvvat” uyida rivojlanishida murakkab ko‘p 
nuqsonli bolalar bilan korreksion-rivojlantiruvchi ishlar ushbu 
toifadagi bolalarning rivojlanish xususiyatlarini hisobga olgan holda 
yaratilgan tizim asosida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq 
milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalangan, jamiyat 
taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shishga qodir, jismoniy va ma'naviy 
yetuk avlodni kamolotga yetkazishga alohida e’tibor qaratilmoqda. 
Mustaqillik yillarida millatlar va elatlar, aholining ijtimoiy qat-
lamlarini huquqiy muhofaza qilish uchun mustahkam zamin yaratildi. 
Mamlakatimizda bolalarga har tomonlama g‘amxo‘rlik qilish, 
onalik va bolalikni muhofaza etish masalalari davlat siyosati dara-
jasida ko‘rilmoqda. 

---

121 
Jumladan: O‘zbekistonning Birlashgan Millatlar Tashkilotiga 
a'zo bo‘lishi, “Bolalar huquqlari to‘g‘risida”gi konvensiyaning ratifi-
katsiya qilinishi va “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi 
Qonunning qabul qilinishi yoshlarimizga ko‘rsatilayotgan g‘amxo‘r-
likning yorqin namunasidir. 
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlarning 
zamirida eng avvalo kelajak avlodning barkamol bo‘lib ulg‘ayishi, 
hech kimdan kam bo‘lmay dunyo arenalarini zabt etishga qodir 
farzandlar bo‘lib yetishishi muhimdir. Ayniqsa, yetim va ota-ona 
qaramog‘isiz qolgan, nogiron, rivojlanishida murakkab ko‘p nuqsonli 
bolalarning ijtimoiy himoyasi hamisha davlat va jamiyatning ustuvor 
vazifasi hisoblangan. Ushbu vazifani amalga oshirish borasida 
O‘zbekiston Respublikasida rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan kishilar-
ning huquq va erkinliklarini, teng imkoniyatlarini ta’minlash, 
turmush faoliyatidagi cheklanish, chegaralarni bartaraf etish, ta’limni 
tashkil etish va boshqarishga zamonaviy yondashuv, uning sifati va 
samaradorligini oshirish, jamiyatda aholining turli qatlamlari uchun 
ta’limning uzviylik va uzluksizligini ta’minlash borasida talaygina 
ishlar amalga oshirib borilmoqda. 
Bolalik bosqichida inson psixologo-pedagogik jihatdan kuchli 
ta’sirlanadi. O‘sib kelayotgan bola organizmi, uning miya tuzilishi-
ning ichki imkoniyatlari chegarasizligini inobatga olgan holda tashkil 
etilgan korreksion-pedagogik, psixologik hamda tibbiy ishlar 
bolaning birlamchi nuqsonini kamaytirib, ikkilamchi nuqsonlarni 
oldini olishga yordam beradi. Bularning hammasi bolani mustaqil, 
hech kimga qaram bo‘lmagan holda hayot kechirishga tayyorlash 
omillaridir. 
Respublika bolalar ijtimoiy moslashuvi markazi Sog‘liqni 
saqlash vazirligi bilan hamkorlikda O‘zbekistonning turli mintaqa-
larida – Toshkent shahri va Toshkent viloyati, Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi, Farg‘ona vodiysida uch yoshgacha bo‘lgan bolalarning 
salomatligi va rivojlanishida majmuaviy baholash o‘tkazildi. 
Monitoring Butunjahon Sog‘liqni saqlash tashkilotining yangi 
standartlari asosida amalga oshirildi. Bu tadqiqotlarning xulosalari 
asosida aniq tavsiyalar ishlab chiqildi. Jumladan, erta tashxis va 
barvaqt aralashuv muammolari hal etildi. Toshkent shaxridagi ikkita 
oilaviy poliklinikada “Barvaqt aralashuv xizmati” ish boshladi. 

---

122 
“Barvaqt aralashuv xizmatini yaratish to‘g‘risidagi nizom”ga 
muvofiq alohida ehtiyojli bolalarga barvaqt majmuaviy korreksion 
psixologik yordamning uslubiy va tashkiliy asoslari ishlab chiqildi. 
Bola rivojlanishidagi buzilishlarni o‘z vaqtida aniqlash va ularni, 
zaruriyat bo‘lganida, bolalar nogironligi va rivojlanishdagi ikkilam-
chi buzilishlarni oldini olish uchun chuqur tibbiyy va psixologik-
pedagogik tekshiruvga yo‘llashda yordamlashadi. Bola rivojlani-
shidagi kamchilik qancha erta aniqlansa, uni hal qilish shunchalik 
oson kechadi. 
Internat turidagi bolalar “Muruvvat” uylari tarbiyalanuv-
chilarini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va psixologik-pedagogik kuza-
tib borish yuzasidan ishlab chiqilgan va amalda qo‘llanilayotgan 
shakllari ilmiy tadqiqot natijalaridan foydalanishning yana bir 
namunasi hisoblanadi. Bu toifadagi bolalar uchun Respublika bolalar 
ijtimoiy moslashuvi markazi xodimlari individual korreksion-
rivojlantiruvchi dasturlar, abilitatsiya va reabilitatsiya dasturlarini 
tuzdilar. Endilikda internat turidagi muassasalarda bolalarni 
mustaqil hayotga tayyorlashga qaratilgan ijtimoiy-maishiy hamda 
kasbiy tayyorgarlikni amalga oshiruvchi ishlar maxsus ishlab 
chiqilgan ta’lim-tarbiya jarayoni tizimi bo‘yicha olib borilmoqda.