O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti jurnalistika fakulteti filologiya va tillarni o‘qitish: o‘zbek tili yo‘nalishi

2.2.Eski o‘zbek tilida ravish so‘z turkumi.
Eski o‘zbek tilida ham ravish kategoriyasi so‘z o‘zgartiruvchi affikslar qabul qilmasligi bilan xarakterlanadi. Bu hol ravish turkumining boshqa mustaqil so‘z turkumlaridan farqlovchi o‘ziga xos belgisini tashkil etadi. Gapda ravishlar boshqa so‘zlar bilan bitishuv yo‘li bilan bog‘lanadi. Ayrim ravishlarning tarkibidagi kelishik affikslari esa o‘zining grammatik xususiyatini yo‘qotib, so‘zning tarkibiy qismiga aylanib qolgan.
Eski o‘zbek tilida iste‘molda bo‘lgan ravishlarning va ravish ma‘nosida qo‘llanuvchi so‘zlarning ma‘lum qismi boshqa sistemadagi tillardan o‘zlashtirilgan. Bunday so‘zlarning ko‘pchiligi eron tillariga, ayrimlari arab tiliga mansub: Āhista aytduqыmыznы ham eshitүr (Tafcsir). Men hargiz almыshыm yoq (QR). yochrәdi nāgāh raqibi (Lutfiy). Dāimā mastu bexabar kөrүnүr (Atoiy). Eski o‘zbek tilida iste‘molda bo‘lgan ravishlarning asosiy qismi yasama so‘zlardan iborat bo‘lib, ular morfologik va sintaktik usullar bilan hosil bo‘lgan.
Asli o‘zbekcha tub ravishlar juda kam sonni tashkil etadi. Bulardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: Bizniң atalarыmыz kim, ashnu өldilar, (Tafsir). Bat bol, bashың al, qach (Atoiy). Eski o‘zbek tilida tub so‘z sifatida tasavvur qilingan ayrim ravishlar aslida yasama ravish bo‘lgan. Masalan, naru (nari), beru (beri) ravishlari uzoqlikni anglatuvchi na va yaqinlikni anglatuvchi be so‘zlariga qadimgi jo‘nalish kelishigi affiksi –ru qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan.
Eski o‘zbek tilida quyidagi affikslar bilan turli so‘z turkumlaridan ravish yasalgan:
-cha/-chә affiksi bilan yasalgan ravish ish-harakatning holati, miqdori, darajasi kabi ma‘nolarni ifodalaydi yoki biror harakat belgisining boshqa harakat belgisiga o‘xshashligini ko‘rsatadi. Bu affiks turli so‘zlarga qo‘shilib ravish yasaydi:
1. Otga qo‘shiladi: Alar ham tүrkchә ayturlar (Navoiy ML).
2. Kishilik va ko‘rsatish olmoshlariga qo‘shiladi: Dunyāda bar-mu ekәn menchә yaman (ShN). Hech kimgә senchә bermәdi, ayyār, qash-u kөz (Lutfiy).
3. Sifatga qo‘shiladi: Pādshāhzādalarnың ulug‘ыna ulug‘cha va kichiginә kichikchә berdi (Sh.tar.).
–g‘acha/-gәchә/-qacha/-kәchә affiksi jo‘nalish kelishigiga –cha/-chә affiksi qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan qo‘shma affiks bo‘lib, ot, sifat, olmosh, ravish turkumidagi so‘zlardan ravish yasaydi: Tүngәchә urmaq edi kөksigә tash (Navoiy,MQ). Ushbu haftag‘acha yoq erdi xabar (ShN).
-tek/-dek affiksi o‗xshatish, qiyoslash kabi ma‘nolarni ifodalovchi ravish yasaydi: Sakkākiy kөz yashыn yaz yamg‘urы-tek yag‘durur (Sakkokiy). Kөrmәgәn bir sen-dke ahli rozg‘ār (Navoiy).
-la/-lә affiksi payt ma’nosidagi otlarga, asosan, taң, tun so‗zlariga qo‗shilib payt ravishi yasaydi: Tүnlә-oq yetti oshul qorg‘ang‘a (ShN). Emdi taңla bu sөz Abid xāng‘a yetәr (Sh.turk).
-āna affiksi otga qo‘shilib, o‘xshatish, qiyoslash ma‘nosidagi ravish yasaydi. O‘zbek tiliga bu forma eron tillaridan o‘zlashtirilgan: Seni men өltүrүr-men, teb ayttы turkāna (Sakkokiy). Xeyli mardāna yigit edi (BN).
-an affiksi eski o‘zbek tilida kam iste‘molda bo‘lgan: Ulug‘lыg‘ы taxminan on qarы bolg‘ay (BN).