O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug`bek nomidagi o`zbekiston milliy universiteti biologiya fakulteti agrokimyo va agrotuproqshunoslik yo`nalishi 2-kurs talabasi pokizaxon ermatovaning o’simlik oziqlanishi va o’G’it

2.1. Mikroelementlarni tekshirishda olib borilayotgan tadqiqotlar
Almashinuvchi Ca za Mg kationlarini karbonatli tuproklarda aniklash jarayonida biroz kiyinchiliklarga duch kelinadi, chunki kalsiy va magniy kationlarining tuzli eritmalari bilan reaksiyaga kirishish natijasida almashinuvchi asoslar bilan bir katorda kalsiy karbonat xam ajralib chikishi ma’lum. Bu urinda mavjud bir kator uslublar bulib, bulardan eng keng tarkalgan Shmuk tomonidan ishlab chikilgan uslubdir. Lekin bu uslub bilan xam olingan ma’lumotlar deyarli taxminan deb karaladi. Buuslubning asl moxiyati shundan iborat: Karbonatli tuproklarda analiz uchun olingan tuprok namunasidan almashinuvchi Ca na Mg ning siqib chikarish uchun shuncha ogirlikdagi namunani 2 xissa kupaytirilgan tuz eritmasi bilan ishlasak, bu eritmada 2 barobar kup Ca va Mg karbonatlarini va almashinuvchi asoslarni eritishi aniqlangan. Bu uslub kuyidagi formulaga asoslan X = 2A-B bu еrda A-Ca sa Mg kationlarining birinchi eritmadagi mikdori: B - shu asoslarning ikkinchi eritmadagi (xajmi oshirilgan mikdori) Ish11tartibi: 11111Teshiklar diametri 1 mm bo‘lgan elakdan o‘tkazilgan tuprok namunasidan 2 ta 5 gr atrofida tortib olib,birining xajmi 100 na ikkinchisining xajmi 200 ml bo‘lgan belgili ulchov kolbasiga solamiz Kolbalarini 1 kism xajmiga In NaCl eritmasidan solamiz. Keyin yaxshilab chaykatilib, aralashtirilib,usha eritmadan belgisigacha ditsillangan suv kuyamiz. Xar ikkala kolba bir xil uy xarorati sharoitida bir kechaga koldiriladi. Ertasiga oddiy filtr orkali filtrlab, filtratdan 10 -20 ml Ca, Mgni taxminiy mikdoriga karab, xuddi suvli surimdagidek. Trilon-B usulida aniklaymiz. Olingan natijalardan A va B ni mikdori almashinuvchi Ca za Mg ni 100 gr tuprokka nisbatan ml gr/ka ko‘rinishida kuyidagi formula yordamida ifodalaniladi. Hisoblash suvli surim analizidagi C.a, Mg ni Trilon B bilan aniklashda berilgan. 11111Kalsiyni aniqlash .Kalsiy xam usimlik uchun zarur elementlardan bo‘lib, sho‘rlanmagan tuproklarda uning kalsiy Ma’lum darajada sho‘rlangan tuproklarda esa kalsiy sulfat (gips), CaSO₄* 2H₂0 va kalsiy xlorid kabi usimliklar uchun zararli tuzlar xam mavjud. nitrat (Ca(N0₃)₂)) kalsiy karbonat (CaC0₃) va kalsiy bikarbonat (Ca(HC0₃)₂ kabi birikmalari uchraydi. . Tuprok tarkibidagi kalsiyning mikdori turli usullar bilan aniklanadi. Uslublardan Trilon B uslubi anik va yaxshi natijalar beradi. Ayniksa kam vaqt talab qilganligi uchun asosan shu uslubni laboratoriyalarimizda bajarish kulay deb topilgan. 111111Kalsiyni Trilon B usuli bilan aniklash Trilon B etilendiamintetrasirka kislotasining natriyli tuzi bulib, ikki va uch valentli kationlar bilan suvda eriydigan kompleks birikmalar hosil kiladi. Bu usul bilan ishlaganda kalsiy ioni bilan rang beruvchi mureksid indikatori ishlatiladi. .. Ish11tartibi 1. Tayerlangan suvli so`rimdan kalsiyning taxminiy mikdoriga karab, pipetka bilan 25 dan 50 ml gacha olib, xajmi 250 ml li konussimon kolbaga solinadi. 2. Ustiga distirlangan suv ko‘shib, xajmi 100 ml ga еtkaziladi. 3. Suyuklik ustiga bir bo‘lak kongo kogoz tashlab, ko‘k binafsha rang tusiga kirguncha 1:1 nisbatan (HC1) xlorid kislotadan tomiziladi . … 4. Suyuklik muxiti kislotali bo‘lgandan keyin, ustiga o`yuvchi natriy (NaOH yoki KON) ning 2m eritmasidan 5 ml ko‘shiladi va yaxshilab chaykatiladi. Eritma muxiti ph-12,5 bo‘lishi shart. . 5. Mureksid kukunidan indikator sifatida shpatel uchida ozgina solinadi. Bunda suyuqlik pushti rangga kiradi. . 6. Trilon B eritmasi (kalsiy kup bulsa, 0,05 N. oz bo‘lsa 0,01N) bilan kolbadagi pushti rangdan binafsha rangga o‘tguncha astalik bilan titrlanadi. 7. Kalsiyning foiz mikdori kuyidagi formula bilan hisoblanadi:

x-kalsiyning11foiz111mikdori: a - titrlashga ketgan (0,05 yoki 0.01) trilon B eritmasi, ml mikdori- 1 ml 0,05 Trilon Bning 0,001 g kalsiyga yoki 0,01 Trilon - 6 0,0002 g kalsiyga tugri keladi; E - suvli surimning umumiy xajmi, ma xisobida; . 100 foizga aylantirish koefitsienti; . K - gigroskopik namlik koeffitsienti; . M -analiz uchun olingan sӱrimning hajmi, ml xisobi; . N- namuna ogirligi, g hisobida.
Magniyni aniklash
Magniy elementi usimlik uchun zarur ozik elementlaridan biri bo‘lib, deyarli hamma tuprok tarkibida uchraydi. Magniyli sho‘rlanish asosan magniy karbonat (MgCO₃), magniy bikarbonat (MgH(CO₃)₂)),, magniy sulfat (MgSO₄), magniy xlorid (MgCl₂) Lar ko‘rinishidagi suvda oson eriydigan va usimlik uchun zararli birimalardir. Magniyning tuprokdagi mikdori asosan juda tez va kulay Trilon B uslubi bilan aniklanadi. Bu uslub bilan ishlaganda indikator sifatida kora xromogen EM-001111qo‘llaniladi. Ish tartibi. 11111 1111Suvli surimdan olib kalsiy aniklangandan keyin o‘sha kolbadagi so‘rimda magniyni aniklash mumkin. Bunda usha surim ustiga 1:1 nisbatli xlorid kislotasidan mureksid to‘lik parchalanib ketguncha, ya’ni kongo kogozi kuk binafsha rangiga o‘tguncha (nordon reaksiya) tomiziladi. Reaksiyani tezlashtirish uchun surim 40-50° issiklikda rangi yukolguncha kizdiriladi; Sungra Kongo kogozi kuk binafsha rangdan kizil tusga kirguncha, ortikcha kislota bufer eritmasi ( NH₄CI+NH₄OH) bilan neytrallanadi. (rn 5.2). Ko‘shimcha ravishda yana xuddi shu bufer eritmadan 20 ml kuyiladi va shpatel uchila taxminan ozrok kora xromogen kukunidan solib, yaxshilab chaykatiladi; Kolbadagi suyuklik qizil rangdan xavo rangga o‘tguncha Trilon-B eritmasi bilan titrlanadi. (agar magniy taxminan kup bulsa Trilon-B eritmasining 0,05N, oz bo‘lsa 0,01N eritmasi bilan titrlanadi) Magniyning foiz mikdori Trilon-B eritmasining titrlashga sarflangan mikdoriga karab, kuyidagi formula bilan xisoblanadi.

x- magniyning foiz mikdori; . a - titrlashga ketgan (0,05 yoki 0,01) normal Trilon B eritmasining ma mikdori f - 1 ml 0,05 i Trilon B eritmasida 0,00063 yoki 0,01n Trilon B eritmasida 0,00126 g tugri keladigan koeffitsienti; . E- surimning umumiy mikdori, ml hisobida: 100 foizga aylantirish koeffitsienti K - gigroskopik namlik koeffitsienti; . m- analiz uchun olingan so‘rimning ma mikdori; . n-namuna ogirligi, g xisobida . . 11111Suvli surim analizida kalsiy va magniy ionlarini titrlash vaktida ba’zi noanikliklar ruy bersa, aniklashga xarakat beruvchi Cu, Mn, Fe, Al ionlarini yukotishga xarakat kilish lozim. Buning uchun surimdan 20ml olinib, 250 mlli konussimon kolbaga kuyiladi. Ustiga 80 ml suv solinib, umumiy hajmi 100 mlga еtkaziladi. Eritmani kizib turgan kum hammomiga yoki elektr plitka ustiga kuyilib, fakatgina bug chikkunicha kizdiriladi. So‘ngra Cu ionlarini boglash maksadida natriy sulfid eritmasdan 2 ml Mg nonlarini yukotish uchun esa, gidrooksilamin eritmasidan 5 tomchi solinadi. Kolgan ishlar yukoridagi kabi bajariladi. So‘rimda magniyning ko‘p mikdorda bo‘lishi ham, kalsiyni aniklashga halakit beradi. Shuning uchun xam ishkor kuyilmasdan oldin (kalsiyni aniklash vaktida) 2% shakarli eritmadan 2 ml kuyilsa, kalsiy saxarat xosil bo‘ladi va kalsiy anik titrlanadi. Olingan natijalar yukoridagi formualga kuyilib, jadval to‘ldiriladi. 11111Mikroelementlar bilan amalga oshiriladigan dala tajribalari M a’lumki, qishloq xo'jalik ekinlari liosildorligida B, Zn, Cu, M n, Co, M o kabi mikroelementlarning ahamiyati katta. Bu elem entlar turli tuproqlarda turli miqdorda uchrab, ularning qoMlanilishi ayrim tuproqlarda yuqori samara bersa, ayrim tuproqlarda samaradorligi sezilmasligi mumkin. Mikroelementlarning samaradorligi ko‘p jihatdan harakatchan shakllarining tuproqdagi miqdoriga bog‘liqdir. 0 ‘g‘it qoilash oldidan ayni shakldagi m ikroelementlar miqdorini aniqlash muhim masala hisoblanadi.Biz bu b o iim d a m ikroelem entlar bilan o'tkaziladigan dala tajribalarning o ‘ziga xos tom onlariga to ‘xtalib o‘tishni lozim deb topdik. M ikroelem entlar bilan tajribalarni o ‘tkazish uslubiyoti 0 ‘zbekiston paxtachilik ilm iy-tadqiqot instituti (sobiq Soyuzning XI) ning o'simliklar fiziologiyasi va biokimyosi laboratoriyasida ishlab chiqilgan. . 11111 Tadqiqotlar m aqsadidan kelib chiqqan holda tajriba tizimi turli turnan bo'lishi mumkin. 0 ‘simliklarning ma’lum bir tuproq tipida qaysi mikroelementlarga talabchanligini aniqlash inuhim masala hisoblanadi. Bu m uam m oni hal qilish uchun quyidagi tizim da dala tajribasi qo‘yiladi:
1) N PK (fon)-nazorat; 2) fon+B; 3) fon+Zn; 4) fon +Cu; 5) fon+M n; 6) fon+M o; 7) fon+Co. 1 Makroelementlarda boigani kabi mikroelementlarda ham ionlar antagonizmi va ionlar sinergizmi kuzatiladi. Shu masalaga oydinlik kiritish uchun dala tajribasining quyidagi tizimi tavsiya etiladi
1) NPK (fon)-nazorat; 2) fon+B; 3) fon+Zn; 4) fon+Cu; 5) fon+M n; 6) fon+M o; 7) fon+Co; 8) fon+B +Zn; 9) fon+Z n+C u , 10) fon+Zn+M o, 11) fon+Z n+C u+M n; 12) fon+B +C u+C o va h.k.
Agar tajribalarda m ikroelementlar bilan boyitilgan m akroo‘g‘itlar masalan, ammofos yoki superfosfat o'rganilayotgan b o isa, tajriba tizimiga ikkinchi nazorat varianti sifatida albatta tarkibida mikroelem ent tutmagan ammofos yoki superfosfat kiritiladi va u holda tajriba tizimi quyidagicha ko‘rinish oladi:
1) N P K (fon)-nazorat;
2) fon+Z n (Z nS 04 ,7H20 holatda);
3) fon+Z n (ammofos yoki superfosfat tarkibida);
4) fon+C u (CuS()4 .5H20 holatda);
5) fon+C u ( ammofos yoki superfosfat tarkibida) va h.k.
Hozirgi kunda texnik tuzlar bilan bir qatorda tarkibida u yoki bu mikroelementni tutgan ruda va noruda ko'rinishidagi sanoat chiqindilardan foydalanish ham muayyan ahamiyat kasb etmoqda. Shu sababdan mazkur chiqindilar o'z hududlariga yaqin maydonlarda sinab ko'rilishi va ulardan foydalanishning maqsadga muvofiq yoki muvofiq emasligi aniqlanishi lozim. O 'zbekistonning karbonatli tuproqlaiida tuproqqa solinadigan mikroelementlar tezda qiyin eriydigan shaklga o'tadi va ularning samaradorligi keskin kamayadi. Mikroelementlarni kompleks organik birikmalar-xelatlar shaklida qoilash muayyan qiziqish uyg'otadi. Shu asosda o'tkaziladigan tajribalarda ham asosiy nazorat variantidan tashqari o'rganilayotgan mikroelementning texnik tuzi solinadigan qo'shim cha nazorat variant ham kiritiladi. Mikroelementlarning samaradorligi o'rganiladigan dala tajriba lar kamida to'rt takrorlikda o'tkazilib, bo'lmalarning yuzasi 200—250 m 2 ni tashkil etishi iozim. Bo'lma yuzasi 100— 150 m 2 bo'lgan tajribalarda takrorliklar soni 6—8 taga еtkaziladi. M ik ro o 'g 'itlarning yangi turlari o'rganiladigan dala tajribalarda doim dalalar yuzasining 50—100 m2, takrorliklar sonining esa 8 ta boiishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. 11111Mikroelementlarning samaradorligini aniqlash uchun ularni dala tajribalarda turli usullarda qoilash mumkin. U ru g iarn i inikroelement eritmasida ivitish yoki rnikroelement talqoniga bulg‘ash, tuproqqa solish yoki o'simlikka eritma shaklda purkash shunday usullar jumlasiga kiradi. Aytilganlar ichida urugiarni rnikroelement eritmasida ivitish hamda o'simliklarni amal davrining turli muddatlarida qo'shimcha oziqlantirish yaxshi natija beradi. . 11111M ikroo‘g‘it sifatida ishlatiladigan sanoat chiqindilarini kuzgi shudgor ostiga solish tavsiya etiladi. Tajribalarda bo‘r H₃B 0 ₃ (17,5% B) shaklda, rux Z n S 0 ₄ -7H₂0 (22,0% Zn), mis C u S 0 ₄ -5H₂0 (25,5% Cu), margancs M nS0₄ -5H₂0 (22,8% M n), kobalt C o S 0 ₄ -7H ₂0 (21,0% C o) va m olibden (N H ₄₎,M o04 (49,0% Mo) shakllarida ishlatiladi. rnikroelement eritmasida ivitish uchun bo‘rning 0,02— 0,05; marganesning 0,05; ruxning 0,03—0,04; molibdenning 0,01 — 0,05 va kobaltning 0,01—0,10% li eritmalari ishlatiladi. U`rugiarni namlash muddati — 12 soat, urug‘ va eritma o rtasidagi nisbat — 2:1. Mikroelementlarni ekishgacha yoki qo‘shim cha oziqlantirish paytida tuproqqa solish uchun quyidagi dozalar tavsiya etiladi: bo‘r — 1,0— 1,5; rux — 2—4; mis — 1—3; marganes — 4— 10; molibden — 0,5—1,0 va kobalt — 0,3—0,5 kg/ga. Masalan, tajriba variantiga (yuzasi 200 m2) 1,0 kg/ga miqdorda bo‘r q o ilash rejalashtirilgan b o isa, tuproqqa solinadigan mikroo‘g‘it miqdori quyidagicha hisoblab topiladi:
1. 17,5 kg bo‘r 100 kg H ₃B 0 ₃ tarkibida b o isa,
1,0 kg bo‘r x kg H ₃B 0 ₃ tarkibida b o iad i,
bundan: x = M 0 0 /1 7 ,5 =5,7 kg H₃BO₃.
2. 1 ga (10000 m2) maydonga 5,7 kg H ₃B 0 ₃ berilsa,
200 m 2 maydonga x kg H3B 0 3 beriladi,
bundan: x= 5 ,7-200/10000 =0,114 kg H₃B 0 ₃.
Mikroelementlarni qoilash bo‘yicha o'tkaziladigan dala tajribalarda barcha agrotexnik tadbirlar va kuzatish ishlari ü ‘zbekiston paxtachilik ilmiy-tadqiqot instituti uslu'oiyoti asosida oikaziladi. 0 ‘zbekiston tuproqshunoslik va agrokimyo davlat ilmiy tekshirish instituti va 0 ‘zbekiston paxtachilik ilm iy-tadqiqot instituti olimlari tom onidan tuproqlar tarkibida bo ‘r 1 m g/kg (qaynatilgan suvli so‘rimda), marganes 100 mg/kg, rux 1,5—2,0 mg/kg, kobalt 0,2 mg/kg (natriy atsetat so‘rimi, pH 3,5) va molibden 0,15 mg/kg (oksalat scrrimi)dan karn bo‘lganda tegishli mikroo‘g‘itlarni qo'llash yaxshi samara berishi aniqlangan. Shu sababdan tajriba uchun tanlangan maydon tuproqlarida asosiy oziq elementlar (NPK) dan tashqari niikroelementlarning o'simliklar tomonidan o'zlashtiriladigan shakllarining tniqdori ham aniqlanadi. 0 ‘zlashtiriladigan mikroelementlar miqdori tuproqning haydalma qatlami va uning ostidagi qatlamdan aniqlanadi. Har bir b o ‘lmadan olinadigan 15-20 dona tuproq namunasidan bitta o'rtacha aralashtirilgan namuna olinadi. 11111Tuproqlar tarkibidagi mikroelementlar miqdori o'simliklarning o'suv davrlarini hisobga oigan holda 3 -5 m arta aniqlanadi. O'simliklar tahlili har bir variantning ikkita takrorligida amalga oshiriladi. (М етоды агрохимических и микробиологических ис­ следований, Сою зНИ ХИ . 1969). Amal davrida o ‘simliklar tarkibidagi mikroelementlar miqdori ham aniqlab boriladi. Defolitsiyadan oldin o'simliklar tomonidan olib chiqib ketiladigan mikroelementlar m iqdori aniqlanadi. Tuproqda va o'simliklar tarkibidagi mikroelementlar miqdorini bir-biri bilan bog'lash va taqqoslash, ularning qo'shimcha hosilni shakllantirishdagi hissasini aniqlash imkonini beradi.

Ⅲ BOB. Asosiy qism