O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

O‘zini tekshirish uchun savollar 
1.
Turli madaniyatlarda xayriya ijtimoiy hodisa sifatida. 
2.
Xayriyaning kasbiy ijtimoiy xizmatdan farqi . 
3.
Diniy xayriya. 
4.
Ijtimoiy ishning axloqiy va insonparvar xususiyati.
3-Mavzu . Xorijda ijtimoiy ish asoslari
 
1.
Ijtimoiy ish institutsiallashuvining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy zamini. 
Tashkiliy saxovat.
2.
Settlmentlar harakati.
3.
Ijtimoiy xodimlar tayyorlash maktablarining paydo bo‗lishi va 
rivojlanishi. 
4.
Ijtimoiy ish xususiyati. 20-asrda ijtimoiy ish rivojlanishi. 
 

---

32 
1
. Ma'lumki,
kasb o‗zida aholining ma'lum bir qatlami ehtiyojlariga 
mo‗ljallangan va ixtisoslashgan bilimlar majmuasi bilan muhim ijtimoiy 
muammolarni hal qilishga qaratilgan mashg‗ulot sanaladi.
Adabiyotlarda ijtimoiy ishning kasb sifatida paydo bo‗lishi 19-asr oxiri va 
20-asr boshlariga to‗g‗ri keladi. Aynan shu davrda bir qator sanaoti rivojlangan 
mamlakatlarda mutaxassislar guruhi paydo bo‗lib, ular ijtimoiy ish bilan 
professionala shug‗ullanishni boshladilar, o‗quv muassasalari yaratib, ijtimoiy 
xodimlarni o‗qitdilar. Muhim faoliyat turi sifatida ijtimoiy ish ancha oldin Buyuk 
Britaniya va AQShda shakllandi va keyinchalik u kasbiy asosda qo‗yildi. 
Ilmiy va o‗quv fani sifatida ijtimoiy ishning rivojlanishi va ijtimoiy 
xodimlarni tayyorlashga bo‗lgan ehtiyoj nima bilan asoslanadi. Tadqiqotchilar 
fikricha uning asosiy sabablari quyidagilar: 
1. Borliqning umumiy tamoyillari va me'yorlari bilan bog‗liq yagona 
jamiyatning buzilishi. 
2. Urbanizatsiya va sanoatlashish . 
3. Ijtimoiy aloqalar va insoniy munosabatlarning kuchayishi. 
yevropa va AQSh da sanoat rivoji, urbanizatsiya jarayonining tezlashishi, 
jamiyatda yuqori daromadga ega qatlamning ko‗payishi, shahar hayotiga 
moslashishning osonligi, insonlar o‗rtasida, inson va jamiyat o‗rtasidagi 
munosabatlarda an'anaviy ijtimoiy aloqalarning buzilishi, shunday ijtimoiy 
muammolar paydo bo‗lishiga olib keldiki, an'anaviy jamiyatda sinovdan o‗tgan 
usullar bilan ularni hal qilish mumkin bo‗lmay qoldi.
Jamiyatda munosabatlarning tezlik bilan kuchayishi sharoitida yanala 
ko‗proq ziyoli insonlar shakllanib, saxovatlik va bag‗rikenglik uslubiyoti bilan 
jamiyatni sog‗lomlashtirishga qaratildi.
Ammo qachonki qashshoqlik darajasi keng miqyosda bo‗lsa, jamiyatga 
o‗tish- bu tabiiy jarayon sanaladi. Bu insonlar kasal hisoblanadi va ularni davolash 
zarur bo‗lib, u mavjud faoliyat sifatida o‗sib borayotgan jamiyat muammosi bilan 
birgalikda ko‗rildi. Shuningdek ijtimoiy ish doirasida parallel ravishda ikkita 
yo‗nalish rivojlanib, ijtimoiy muammolarni tushunishda bir-biriga qarama-qarshi 

---

33 
turadi. Mazkur jarayon mualliflar ko‗rsatishicha AQSh va bir qator yevropa 
mamlakatlari ayniqsa, Buyuk Britaniya, Gollandiya, Germaniya uchun xosdir. 
Ijtimoiy ishning rivojlanishi ikkala mintaqada bir-birini rag‗batlantirdi.
Professional faoliyat sifatida ijtimoiy ish AQSh da tezkorlik bilan rivojlandi. 
Shahar atrofidagi qishloqlarning shaharga aylanishi, boshqa joydan keluvchilar, 
tayinsiz va omadsiz odamlarning ko‗payishi g‗aribxona va qamoqxonalarning 
ko‗payishiga olib keldi. Bu toifa shtatlar organlari himoyasi ostida bo‗lib, 
keyinchalik shtatlr o‗zgarish va xayriya kengashlariga o‗tkazilgan. Umumiy 
sektorda bolalarga qarash bo‗yicha ko‗ngilli tashkilot va agentliklar paydo bo‗ldi.
Shtatlar xayriya va o‗zgarish kengashlari 19-asrning 60-yillarida paydo 
bo‗ldi. Ular turli tuzilma va majburiyatlarga ega bo‗lib, ammo ularning asosiy 
vazifasi turli tashkilotlarni boshqarish sohasida qonunchilik maslahat yordamini 
ko‗rsatish edi. Kengashlarga mashhur filantroplar, ko‗ngillilar, ziyolilar kirishgan.
1865-yilda turli shtatlardagi kengash a'zolari ijtimoiy fanlar Amerika 
Assotsiatsiyasiga birlashdilar. Ammo odamlarga yordam ko‗rsatish kabi bir xil ish 
bilan shug‗ullanadigan insonlarning turli guruhlari turli qarashlar va turlicha 
manfaatlarga ko‗ra ajratildi.
Ko‗pchilik fikricha amaliy ijtimoiy muammolarni hal qilish inson 
to‗g‗risidagi ilmiy bilimlar asosida bo‗lishi kerak. Yordamga muhtoj shaxslarga 
qarovchi va nochorlarga yordam berishni nazoratini amalga oshiruvchi amaliy 
xodimlar amaliyotda qo‗llay oladigan oddiy usullarni ishlab chiqishdan 
manfaatdorlar. Manfaatlarning to‗qnashuvi tezkor shaklda bo‗ldi. 1874-yilda 
amaliy xodimlar Assotsiatsiyadan chiqishdi va o‗zlarining xususiy tashkilotlari- 
xayriya va o‗zgartirish milliy konferensiyasini tashkil etishdi. ( u bir qator 
manbalarda xayriya va tuzatilgan faoliyat konferensiyasi deb ham nomlangan.). 
Xayriya va o‗zgartirish milliy konferensiyasining yaratilishi professional 
ijtimoiy ishning ibtidosi bo‗ldi. Aynan shu vaqtdan boshlab, olimlar fikricha, 
tashkiliy ijtimoiy ish rivojlandi.
Amerika adabiyotlarida uning rivojlanishining dastlabki bosqichi dastlabki 
ishonchsiz qadamlardan rasmiy uslublarga o‗tish bosqichi sifatida xarakterlanadi. 

---

34 
G‗arbda qo‗llangan ijtimoiy ish asosi har bir alohida holat bilan ishlashning 
qayta ishlangan va boyitilgan uslubi bo‗lib, bu bir tomondan ilmiy fanlar shu 
jumladan psixoterapiyaning turli elementlari, boshqa tomondan individ va shaxsga 
inqiroz holatida yordam ko‗rsatish tajribasini uyg‗unlashtiradi. AQSh da 19-
asrning 80-yillarida ijtimoiy ishning ikkita yo‗nalishiga ega ikkita kasbif 
tashkilotlar paydo bo‗ldi. Ulardan biri tashkiliy xayriya London jamiyati shaklidagi 
muassasa bo‗lib, 1887-yilda Baffaloda tuzildi. Ikkinchisi qo‗shnilar (birga 
yashovchilar) Gildiyasi bo‗lib Nyu-Yorkda 1886-yilda tashkil etildi. Ikkila 
tashkilot o‗z g‗oyalarini Angliya viktorian an'analaridan olib, tezlik bilan 
rivojlandi. 1892-yilga kelib AQSh va Kanadaning yirik shaharlarida 92 ta xayriya 
tashkilotlari tuzilgan edi. 
Settlmentlar deb ataluvchi emigrant, ko‗chib keluvchilar shaharchalari 1986-
yilga kelib 44 tani tashkil qildi va bu miqdor doimiy o‗sib bordi. Qayd etish 
kerakki, bunday manzilgog‗lar faqatgina AQSh da emas, balki Angliya, 
Germaniya, Finlyandiya va boshqa mamlakatlarda ham paydo bo‗ldi.
Ikkala tashkilot va harakat kambag‗al va omadsiz insonlarning manfaatlarini 
himoya qilish uchun paydo bo‗ldi. Ular o‗ziga oliy va o‗rta ma'lumotga ega 
insonlarni jalb qildi. Ularning faoliyati asosan yosh ayollar uchun jozibali bo‗lib, 
ular ijtimoiy ishda o‗zining ijtimoiy maqomini oshirish va iqtisodiy mustaqillikka 
erishish imkoniyatini ko‗rishdi. Ikkala harakat cherkovga yaqin edi.
Saxovat harakatiga Meri Richmond boshchilik qildi va ular bevosita ijtimoiy 
islohotlar uchun kurashmadilar. Bu harakatning g‗oyaviy asosi insonning 
kambag‗alligi va ijtimoiy muammolari edi. Aloqa o‗rnatish maqsadida 
ko‗ngillilarning tashrifi kambag‗allar bilan ishlashning eng ma'qul shakli bo‗lgan.
Xayriya jamiyatlari a'zolari yaqin vaqtgacha asosiy yordam manbasi bo‗lgan 
ta'minotni borib ko‗rishga almashtirish zarur deb hisoblaganlar.
AQSh da ko‗ngillilar deb atalgan do‗stona mehmonlar kelgan vaqtda kerakli 
yordamni aniqlash uchun o‗qitish, ro‗yxatga olish amalga oshirilgan, hamkorlik va 
muvofiqlashtiruvchi ishlar bajarilgan. Kambag‗al oilalarga boruvchi jamiyat 
a'zolari uchun konferensiyalar o‗tkazilgan, bunda ular boshqa xodimlar bilan 

---

35 
uchrashib, tajriba va fikr almashganlar. Ular uchun asosiy axloq qoidalari 
keltirilgan kam sonli qo‗llanmalar ham bo‗lgan. Amerikalik olimlarning fikricha 
bu tashkilotlar kam ta'minlangan oilalar hayotini o‗rganish va ularga yordam 
ko‗rsatish bo‗yicha bugungi tizimning ibtidosi edi.
Umid beruvchi muhim maslahat eng maqbul ish uslubi bo‗lgan. Moddiy 
yordam faqatgina favqulodda holatlarda berilgan. Odatda birlamchi ehtiyoj 
buyumlari kam miqdorda berilib, ular eng zarur ehtiyojlarni qondirishga 
mo‗ljallangan edi. Nafaqalar mustaqil yashaydigan, mulkka ega bo‗lmaganlarga 
berilgan. Uyga tashrif buyuruvchilar odatda yosh va boy ayollar bo‗lib, ular o‗z 
mijozlarining holatini, ularning yashash tarzini o‗rganib keyin yordam berishgan.
2.