O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulugʻbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

 
ing.
 
artificial intelligence) kompyuterlarni 
inson aql-idroki sifatida qaraydi. Bu zamonaviy kompyuter fanlari, 
statistika, miya nevrologiyasi va ijtimoiy fanlarni birlashtirgan zamonaviy 
fandir. U insonni tan olish, tahlil qilish, qaror qabul qilish va boshqa 
koʻplab funktsiyalarni oʻrnini bosadigan dasturiy ta’minotdir. SI 1950-
1960 yillarda taklif qilingan. 1990 yillarda SI taraqqiyotida yangi sahifa 
ochildi. 1997 yilda Deep Blue nomli IBM kompyuteri shaxmat boʻyicha 
jahon chempioni Garri Kasparovni yenggan tarixdagi ilk kompyuter boʻldi. 
2016 yilda esa Googlening AlphaGo dasturi koreyalik oʻyinchi Li 
Shishini yutib oldi, bu yana SI bumini keltirib chiqardi. SI keng qamrovli 
fan boʻlib, insonni koʻplab funktsiyalarini bajarishi mumkin. 
SIning 
yorqin 
namunalaridan 
yana biri 
– IBM Watson 
superkompyuteri boʻlib, u oʻz bazasidan kelib chiqib muayyan tilda 
berilgan savollarga javob beradi. Shuningdek, koʻpchilikning doimiy 
hamrohiga aylanib ulgurgan mobil yordamchi Siri, fotosuratlarni qayta 
ishlovchi Prisma kabi dasturlarni SIning yutuqlaridan biri sifatida qayd 
etish mumkin. 
SI bumini infratuzilmaning rivojlanishi va texnologiyaning 
yangilanishi bilan ajralib turadi. 70-yillarda shaxsiy kompyuterlarning 
paydo boʻlishidan boshlab, GPU va 2010 yilda murakkab hisoblash kabi 
apparat vositalarining rivojlanishiga qadar davr sun’iy intellektni 
yoshartirish uchun asos yaratdi. 
Shu bilan birga, Internet va mobil Internetning rivojlanishi SI 
imkoniyatlarini yaxshilash uchun bir qator axborotlarga olib keldi. Bundan 
tashqari, hisoblash kuchi an'anaviy protsessor GPUga asoslangan boʻlib, u 

---

227 
SI inqilobiga aylandi. Algoritm texnologiyasining yangilanishi SIning 
koʻtarilishiga yordam berdi. Eng qadimgi algoritmlar odatda an'anaviy 
statistik algoritmlardir, masalan, 1980-yillarda neyron tarmog'i, 1990-
yillarda sayoz qatlam, 2000 yil atrofida SBM, Boosting va konveks 
usullarini misol keltirish mumkin. Ma'lumotlar hajmi oshgani sayin 
hisoblash kuchi ortadi va chuqur oʻrganish ta’siri ham ortib 
bormoqda. 2011 yildan soʻng, chuqur oʻrganishning yuksalishi bugungi 
sun'iy intellekt rivojlanishining avjiga olib chiqdi. 
Sun’iy intellekt (SI) kompyuterlarga oʻzlarining tajribalarini 
oʻrganish, berilgan parametrlarga moslashish va ilgari faqat odamlar uchun 
mumkin boʻlgan vazifalarni bajarish imkonini beradi. SIni amalga 
oshirishning koʻp holatlarida - kompyuter shaxmatchilaridan tortib 
uchuvchisiz transport vositalarigacha - chuqur oʻrganish va tabiiy tillarni 
qayta ishlash imkoniyati juda muhimdir. Ushbu texnologiyalar tufayli 
kompyuterlarga katta miqdordagi ma’lumotlarni qayta ishlash va ulardagi 
bogʻliqliklarni aniqlash orqali muayyan vazifalarni bajarishga “oʻrgatish” 
mumkin
67
. 
“Sun’iy intellekt” atamasi 1956 yilda paydo boʻlgan, ammo bugungi 
kunda SI texnologiyasi ma'lumotlar hajmini koʻpaytirish, algoritmlarni 
takomillashtirish, hisoblash quvvatini va ma'lumotlarni saqlash vositalarini 
optimallashtirish fonida haqiqiy mashhurlikka erishdi.
Oʻtgan asrning 50-yillarida boshlangan SI sohasidagi birinchi 
tadqiqot muammolarni hal qilish va ramziy hisoblash tizimlarini 
rivojlantirishga qaratilgan edi. 60-yillarda ushbu soha AQSh Mudofaa 
vazirligining qiziqishini uyg'otdi: AQSh harbiylari insonning aqliy 
faoliyatini imitasiya qilish uchun kompyuterlarni oʻrganishni boshlashdi.
Masalan, mudofaa vazirligining Ilg'or tadqiqot loyihalari agentligi 
(DARPA) 1970-yillarda bir qator virtual koʻcha xaritalari loyihalarini 
yakunladi. Va DARPA mutaxassislari Siri, Alexa va Cortana paydo 
boʻlishidan ancha oldin 2003 yilda aqlli shaxsiy yordamchilarni yaratishga 
muvaffaq boʻlishdi. Ushbu ishlar zamonaviy kompyuterlarda, xususan, 
qarorlarni qoʻllab-quvvatlash tizimlarida va inson imkoniyatlarini 
kengaytirish 
uchun 
ishlab 
chiqilgan 
aqlli 
qidiruv 
tizimlarida 
qoʻllaniladigan avtomatlashtirish va rasmiy mantiqiy tamoyillar uchun asos 
67
 https://www.sas.com/ru_ru/insights/articles/analytics/what-is-artificial-intelligence.html 

---

228 
boʻldi. Garchi SI koʻpincha ilmiy fantastika filmlari va romanlarida 
insonga oʻxshash dunyoni zabt etgan qudratli robotlar sifatida tasvirlangan 
boʻlsa-da, hozirgi bosqichda SI texnologiyasini rivojlantirish unchalik 
vahimali emas. Aksincha, sun’iy intellect texnologiyalarini rivojlantirish 
iqtisodiyotning barcha sohalarida katta foyda keltiradi. Sogʻliqni saqlash, 
chakana savdo va boshqa sohalarda sun’iy intellekt texnologiyalaridan 
foydalanish ayniqsa samaralidir. 
Sun’iy intellekt sohasidagi tadqiqotlar ikkita yo’nalishda olib 
boriladi: 
1)
Bionik – sun’iy aql yaratish maqsadida inson miyasi 
faoliyatining psixofiziologik sun’iy tizimlari yordamida modellashtirishga 
qaratilgan harakatlar;
2) Pragmatik 
–
EHM lardan foydalanib, fikrlash faoliyatini o’zini 
emas, balki jarayonning natijasini ko’rsatuvchi dasturlarni yaratish.
Birinchi yo’nalish – neyrokibernetika asosida katta sonli (14 milliard 
atrofida) bir-biri bilan bog’langan va o’zaro ta’sir ko’rsatuvchi nerv 
to’qimalari-neyronlardan inson bosh miyasi faoliyatini apparatli 
modellashtirishga 
tayanadi. 
1950-yillardayoq 
nerv 
to’qimalarini 
modellashtiruvchi chegaraviy qurilma – perseptron yaratilgan. Kam 
unumdorlikka ega birinchi EHMlarda miyaning biologik strukturasini 
amalga oshirish imkoni bo’lmagan. Hozirda mikroelektronika bir necha 
ming 
mikroprotsessorlar-neyrokompyuterlardan 
iborat 
hisoblash 
tizimlarini qurish imkonini beradi. Ularning asosiy xususiyati – ichki 
tuzilmani o’zgartishi qobiliyati va xuddi insondek o’rgatishdir.
Ikkinchi yo’nalish- SIning pragmatik yo’nalishi intellektual 
masalalarni yechish uchun EHMlar dasturiy ta’minotining natijasini beradi. 
Bular birinchi navbatda, tabiiy-til dasturlaridir. Ular matnni bir tildan 2-
tilga tarjima qilish, katta hajmli xujjatlardan referatlar tayyorlash, ertak va 
she’rlar uchun mantlar tuzish, teleseriallar uchun stsenariylar yozish 
imkonini beradi. Musiqiy dasturlar musiqiy asarlarni yozish, tayyor 
musiqiy asarlarni tahlil qilish, turli uslubdagi ijrolarni imitatsiya qilishi 
ham mumkin. Anglovchi dasturlar matnning to’g’riligini tekshirish, 
skanerlashda qo’lyozmadagi belgilarni o’girish imkoniyatini beradi. Ovoz 
analizatorlari va sintezatorlari texnik qurilmalardagi tovushni boshqarish 
va ovozli xabarlarni jo’natish imkonini beradi.

---

229 
Sun’iy intellekt tizimining xususiyatlari 

ichki interpretatsiya

tarkibiylik

bog’liqlik 

faollik
Hozir butun Yer yuziga “koronavirus” infeksiyasi tarqalgan. 
Oʻzbekistonda hali ham bu virus avj olib bormoqda. Qanchadan-qancha 
shifokorlar bu virus bilan kasallangan bemorlarni davolash maqsadida 
oʻzlari ham shu kasalga chalinishmoqda. Lekin bunga “Sun’iy intellekt” 
texnologiyasidan foydalanish orqali yechim topish mumkin. Ya’ni, gʻoya 
shundan iboratki, shifokorlarni bu yuqumli virusdan omon saqlash uchun 
ularning oʻrniga bemorlarga qarash uchun har bir kasalxonaga sun’iy 
intellekt kiritilgan robotni qo’yish kerak. Ular tezlik bilan har bir kasalning 
oldiga borib uning haroratini o`lchab, kerakli dori-darmonlar berib, boshqa 
kasalning oldiga yetib borishi mumkin. Shifokorlarning o`rniga 
robotlardan foydalanish
 
virus yuqush xavfini tug`dirmaydi va ish haqi 
olmaydi. Lekin bunday robotlardan ko`plab rivojlangan mamlakatlarda 
sun`iy intellektga asoslangan robotlar kasalxonalarda bemorlarga 
g`amxo`lik qilmoqdalar. 
Saratonni aniqlash uchun foydalanib kelingan sun’iy intellekt endi 
COVID-19 koronavirusini topishda ham ishlatiladi. Dasturiy ta’minotdan 
Xitoyning 34 ta gospitalida foydalanildi va uning yordamida 32 mingdan 
ortiq holat boʻyicha tekshiruvlar oʻtkazildi. 
O`zbekistonda
 
yaqinda Qashqadayo viloyati G`uzor tumanidan ham 
bir yurtdoshimiz bunday sun`iy intellektga asoslangan robotlar yaratdi. Bu 
robotlar dezinfeksiyaga mo`ljallangan. Demak, yanada ko`p funksiyali 
robotlarni taqdim etish imkoniyati bor. 
Sun'iy intellektni tadqiq qilishning beshta asosiy yoʻnalishi mavjud.
1.
Ma'lumot va hisoblash quvvatini oʻz ichiga olgan infratuzilma 
qurilishidir. Ma'lumotlar qanchalik katta boʻlsa, sun'iy aql kuchliroq 
boʻladi.
2.
Konvulsion neyron tarmoqlari, LSTMni ketma-ket oʻrganish, Q-
Learning va chuqur oʻrganish kabi mashinali oʻqish algoritmlaridir. 
3.
Kompyuter koʻrish qobiliyati, ovozli muhandislik va tabiiy tilni 
qayta ishlash kabi muhim texnik yoʻnalish va muammolar. Qurilmani 

---

230 
oʻrganish algoritmlari asosida yaratilishi mumkin boʻlgan qarorlarni qabul 
qilish tizimlari, masalan, mustahkamlashni oʻrganish yoki katta 
ma'lumotlarni tahlil qilish kabi statistik tizimlar mavjud.
4.
Tasvirni aniqlash, nutqni anglash, mashinali tarjima qilish va shunga 
oʻxshashlar kabi oʻziga xos texnologiyadir. Sun'iy intellektni moliya, 
tibbiyot, Internet, transport va oʻyinlarda qoʻllash kabi eng yaxshi sanoat 
yechimlari muhim boʻlgan qadriyatdir. Shuni ta'kidlash kerakki, mashinali 
oʻqish va chuqur oʻrganish oʻrtasida hali ham farq bor.
5.
Chuqur oʻrganish - bu mashinali oʻqishning bir turi boʻlsa-da, chuqur 
oʻrganish - bu modelni yanada chuqurroq tushunish uchun modelni yanada 
murakkab qilish uchun chuqur neyron tarmoqlaridan foydalanishni 
anglatadi.