O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi namangan davlat universiteti

Mavzu: Jonli va jonsiz tabiat bilan tajriba о’tkazish.
Mavzu rejasi: 1. Jonli va jonsiz tabiat haqida tushuncha. Jonli tabiat hodisalarini kuzatish. Jonli va jonsiz tabiat bilan oddiy tajribalar о’tkazish.
2. Maktabgacha ta‘lim tashkilotlarida STEAM laboratoriyalarini tashkil etish.Maktabgacha ta‘lim tashkilotlarida STEAM laboratoriyalarini tashkil etishga qо’yiladigan talablar.
3.STEAM laboratoriyalari uchun asbob-uskunalar va jihozlar.
Tabiatga nisbatan - aqliy, estetik munosabatlar - bola tomonidan о’zlashtirilayotgan bilimlarning mazmuni bilan yaqindan bog’liqdir. Tabiat bilan tanishtirish mazmun bilan bog’liq bо’lgan bilim tabiatda bolalar faoliyatini va ularning о’zini tuta bila olishi, intizomini boshqarib turadi va maqsad sari yо’naltiradi. Tabiatga bо’lgan munosabatni shakllantirishda bolalar idrokiga yetarli darajada yetib boruvchi tabiat qonunlari bо’yicha bilim alohida о’rin egallaydi. Tabiatga nisbatan bо’lgan munosabatni rivojlantirish, (mashg’ulot, ekskursiya, sayr qilish kabi hayotiy vaziyat) bolaning ma‘naviy-ijobiy, ruhiy kechinmalariga asoslangan pedogogik jarayonni tashkil qilish bilan yaqindan bog’liq. Tarbiyachi bolada tirik jonga nisbatan achinish, uni asrab-avaylash, jonli tabiat bilan uchrashganda undan baxra olish, quvonish, hayron bо’lish, о’zining qilgan ishidan mag’rurlanish, qoniqish hissini uyg’ota bilish kerak. Bolalarga tabiat bilan muloqotda bо’lganda о’zi tengdoshlari va kattalar qilgan ishlarni baholashni о’rgatish muhim ahamiyatga ega. Tabiat bilan tanishtirish tarbiyada pedagogik jarayon oldida turgan barcha vazifalar umumlashtirilgan holda yechilishi talab qilinadi, Tabiat bilan tanishtirish tarbiya vazifalari bu sohada faoliyat kо’rsatishga tayyor sharoitda amalga oshirilishi mumkin. Tabiat bilan tanishtirish bilimlarni tanlab olishda ilmiylik prinsipi asosiy hisoblanadi. Pedagogik madaniyatning asosini bolalar tomonidan jonli va jonsiz tabiatning о’zaro bog’liqligi va ularning bir butunligini tushunish tashkil qiladi. Jonsiz tabiat tirik organizmning ehtiyojini qondiruvchi manba tarzida namoyon bо’ladi. Masalan, baliqlar suvda hayot kechirishga moslashganlar, suv ularning shakliy tuzilishi va hayot kechirish tarzini ochib beradi. Tuzilgan dasturlarda hayot kechirish muhiti, tirik organizm yilning mavsumlariga moslashishishni о’rganuvchi bilimlaring mavjudligini kо’zda tutishi lozim. Organizm bir-biri bilan о’zaro bog’liqdir, bir organizm ikkinchi organizm hisobiga hayot kechiradi. Hozirgi vaqtda bolalar bilan о’tkaziladigan mashg’ulotlarda tabiat bilan insonning bir butun ekanligini oldinga suruvchi g’oya tо’liq holda ochib berilishi kerak. Inson jonzot sifatida yashayotgan muhit bilan chambarchas bog’liq holda, tabiat va insonning о’zaro harakatlari insonning atrof-muhitga va tabiatning insonga ta‘sirida namoyon bо’ladi. Inson о’z hatti-harakatini yuksak rivojlangan ongi orqali boshqara oladigan, о’z harakatlari va qilayotgan ishlarining oqibatlarini oldindan kо’ra-bila oladigan ongli jonzot sifatida kо’riladi. Tabiat bilan tanishtirish bilimlar mazmuni turli xil tirik organizmlar, ularning tabiat bilan tanishtirish tarafdan umumiylik g’oyasini о’z ichiga oladi. Maktabgacha yoshdagi kichik guruh bolalari tabiat obyektlari tо’g’risidagi umumiy tasavvurlarni о’zlashtirish qobiliyatiga ega bо’ladilar. Ular jonivorlar, о’simliklarning faqatgina alohida olingan, yaqqol kо’zga tashlanadigan xususiyatlarini kо’radilar. Shuning uchun bolalarni kо’proq yaqin atrofda joylashgan, tez-tez uchrab turadigan tabiat obyektlari bilan yaqindan tanishtirib borish, ularni kuzatish vaqtida esa iloji boricha kо’proq belgilarni kо’rsatib borish kerak. Maktabgacha yoshdagi kichik guruh bolalari endigina tabiatdagi ba‘zi bir о’zaro bog’liqliklarni kuzata boshlaydilar. Masalan: Yomg’ir yog’moqda – yerda kо’lmaklar paydo bo'ladi. Quyosh – kо’lmak - suvsiz kо’lmak. Karam - qurt- chumchuq. Qurbaqa - laylak – burgut. Maktabgacha yoshdagi bolalarning о’rta guruhi obyektlar bо’yicha aniq tasavvurlarni о’zlashtirishlari mumkin, shuning uchun dastur obyektlar tо’g’risidagi bilimlarni chuqurroq, ya‘ni kо’proq belgilar, jonivorlar va о’simliklarning yashash tarzi, ularni parvarish qilish tо’g’risida tо’likroq ma‘lumotlarni о’z ichiga olgan. О’rta guruh bolalari о’zaro aloqalarning turlari, xilma-xil mohiyatga ega bо’lgan morfo-funksional, vaqtinchalik, sabab va oqibat kabi holatlarni kо’zdan kechiradilar. Maktabgacha yoshdagi bolalarning katta guruhlariga mо’ljallangan dastur, bolalarning qabul qilish imkoniyatlari borgan sari о’sib borayotganligini hisobga olgan holda predmet, tushuncha yoki umumlashtirilgan tasavvur darajasidagi bilimlarni о’z ichiga olgan. Bu yoshdagi bolalar ―baliqi, ―qush jonivorlar bilan tanishadilar. ―Baliq - bu jonivor. U suvda yashashga moslashgan, shuning uchun uning tuzilishi yassi, gavdasi yaltiroq tangachalar bilan qoplangan va silliq. Baliq jabralari yordamida nafas oladi, suzgichlari yordamida suzadi. Baliq ikra sifatidagi tuxumlarni qо’yadi, ba‘zilari esa kichik baliqchalarni dunyoga keltiradilar‖. Undan sо’ng tarbiyachi qushning rasmini kо’rsatadi. ―Qushlar - ham jonivorlar hisoblanadi. Ularning ba‘zilari suvda hayot kechiradi (g’oz, о’rdak, oqqush), ba‘zilari daraxtlarda yashaydi (qaldirg’och) ba‘zilari quruqlikda yashaydi (qarg’a, mayna). Qushning gavdasi momiq patlar bilan qoplangan, u huddi odam singari о’pkasi yordamida nafas oladi. Bir xil qushlar yaxshi uchadilar, bir xil qushlar esa panjalari orasida biriktiruvchi pardalari bо’lganligi sababli suvda yaxshi suzadilar. Tarbiyachi uzun tirnoqli, suzadigan va suzmaydigan qushlarning rasmlarini kо’rsatadi. Undan sо’ng, qushlar tuxum qо’yadilar, tuxumdan esa ularning bolalari – jо’jalar chiqadi deb tushuntiradi‖. Katta yoshdagi bolalar ancha murakkab bо’lgan aloqalarnigina emas, balki mazmuniga qarab (genetik, sabab, zamon, makon va boshqalar) butun zanjirli aloqalarni о’zlashtira oladilar. Bu hol о’z navbatida dasturga tabiat bilan tanishtirish sistemalar, ularning tarkibi, о’simliklar, jonivorlar va insonning о’zaro aloqalari tо’g’risidagi ma‘lumotni kiritishga imkon yaratadi. Tabiat bilan tanishtirish bilimlar tizimini о’zlashtirish о’z navbatida asta- sekinlik bilan bilib borish (qabul qilish) anchagina murakkab usullarni tushunish, kо’rgazmali harakatli usullardan, mavhum - ya‘ni mantiq orqali sezishga о’tishni ta‘minlaydi. Bolani faol bilish pozitsiyasiga qо’yish о’z navbatida boladagi bu qobiliyatni rivojlantirishga, qiziqishni oshirishga hamda mustaqil fikr yuritish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Tabiat bilan tanishtirish bilimlarning bola tomonidan о’zlashtirilishi tabiatga nisbatan estetik munosabatda bо’lish, bolada shodlik, qoniqish, zavq-shavq uyg’ota olishga о’rgatadi. Tabiat bilan tanishtirish bilimni bolalar tomonidan о’zlashtirishning xarakterli natijasi, ularda о’zini о’rab turgan olamga yordam berish, rahm-shavqat, achinish, havotirlik, о’zi va boshqalarning hayot kechirishiga javobgarlik hissini uyg’otish, tabiatga nisbatan insoniy munosabatda bо’lishga xizmat qiladi. Maktabgacha ta‘lim tashkilotlarida STEAM laboratoriyalarini tashkil etishda har bir guruhlardagi ―Ilm-fan va tabiat markazi‖dagi bolalarning mustaqil faoliyatini o‘rganish maqsadga muvofiqdir. Ilm-fan va tabiat markazida bolalar ilk tabiiy-ilmiy tushunchalarni о’rganib boradilar. Ushbu markazda bolalarning tabiat hodisalari haqida bilib olgan tushunchalari va kо’chadan topilgan narsalar bilan mashg’ul bо’lishlari uchun foydalaniladi. Bolalar kichik tajribalar о’tkazishi, laboratoriya tashkil etishi va о’zlari narsa va hodisalarni о’rganib, о’ziga xos xususiyatlarini aniqlaydilar. Masalan, tabiatdagi tabiiy unsurlar suv, havo va qum, tuproqning xususiyatlarini о’rganadilar. Amaliyotda sinab kо’radilar. Ushbu markazda bolalar loy va qum xususiyatlarini ajrata oladi, turli tuzilmalarni qurishi mumkin bо’ladi. Maktabgacha ta‘lim tashkilotlarida STEAM laboratoriyalarini tashkil etishga qо’yiladigan talablarda har bir yosh guruhlaridagi tabiat markazidagi jonli burchak, xonaki gullarni parvarishlashga e‘tibor beriladi. Tarbiyachi rivojlantiruvchi markazlarni tashkil etishda shuningdek Ilm fan va tabiat markazlarida quyidagi о’ziga xos talablarni inobatga olishi maqsadga muvofiqdir. 1. Eng avvalo markazlarda toza havo, toza joy, normal harorat bо’lib rivojlanish markazlari yorug’ xonalarda tashkil etilishi lozim. 2. Har bir markaz bolani noxush, kutilmagan hodisalardan saqlaydigan xavfsiz joyda bо’lishini ta‘minlash zarur. 3. Markazlarda bolalarning harakat, tajriba, va kashf qilishlarini rag’batlantirish, buning uchun zarur shart-sharoitlar yaratish. Masalan jihozlarning yetarli bо’lishi, kichik tadqiqot va tajribalar uchun ham qulay joy tanlanishi lozim. 4. Markazlardagi barcha jihoz va qо’llanmalar bolaning bо’yi yetadigan balandlikda bо’lishi g’amda bola ulardan bemalol foydalana oladigan bо’lishi kerak. 5. Markazlardagi faoliyat davomida bolalar о’rtasida hamkorlik va muloqotni rag’batlantirish ( kichik guruhlar, juft bо’lib va о’yin о’ynashlariga sharoit yaratilgan bо’lishi kerak.) 6. Bolalarda muassasaga tegishlilik, markazlarda jihozlarni о’z joyida turishi, mavzular bо’yicha taqsimlanishi zarur. 7. Markazlar mazmunli qismlarga bо’linishi va uerda bola uchun kerakli va qiziqarli ashyolar, jihozlar, о’yinchoqlar, tarqatmalar aks etishi lozim. 8. Markazga tegishli mebel jihozlari bolaning jismoniy holatiga va erkin harakatlana olishiga tо’siq bо’lmaydigan qilib joylashtirilgan bо’lishi, bola о’ziga tegishli jihozlarni bemalol harakatlantira olishi, nogironlarga mos mebel ham bо’lishi kerak. 9. Markazlardagi rivojlantiruvchi muhit tarbiyachilarga ham, bolalarga ham qulay bо’lishi kerak. 10. Bolaga erkin tanlash imkoniyatini berish va mustaqil qaror qabul qilishga undash muhim. 11. Bolaning о’z tengdoshlari bilan munosabatga kirishishiga yordam berish zarur. 12. Markazlardagi bolalar faoliyati samarasini ya‘ni kundalik qilinadigan ishlarni biror jadvalda bola kо’ra oladigan va tushunadigan holatda ilib qо’yish. STEAM laboratoriyalari uchun asbob-uskunalar va jihozlarni tanlashda maxsus idishlar, xavfsiz bo‘lishi, bolalar hayotiga xavf tug‘dirmaydigan holatda bo‘lishi talab etiladi.
Mavzu yuzasidan savollar:
1. Jonli va jonsiz tabiat haqida tushuncha. Jonli tabiat hodisalarini kuzatish. Jonli va jonsiz tabiat bilan oddiy tajribalar о’tkazish qanday tashkil etiladi?
2. MTT da har bir yosh guruhlarida ―Kichik laboratoriya‖ va STEAM laboratoriyalarini tashkil etishda Ilm-fan va tabiat markazining o‘rni qanday?
3. Maktabgacha ta‘lim tashkilotlarida STEAM laboratoriyalarini tashkil etishga qо’yiladigan talablarni ishlab chiqing.

9-ma`ruza