O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik pedagogika instituti

Tayanch iboralar: investitsiyalar portfeli, kapital kiritmalar, foydani ko’paytirish, xatarlarni kamaytirish, investitsion loyihalar, investitsiya kiritish qoidalari, chegaraviy rentabellik, sarmoyaning o’rtacha o’lchangan qiymati, investitsion loyihaning biznes rejasi, moliyaviy holat, tashkiliy reja, moliyaviy reja, moliyalashtirishning strategiyasi, ishlab chiqarish rejasi, loyihaning o’zini o’zi oqlash muddati.

1. Investitsiyalar portfelini boshqarishning mazmuni, maqsadi va vazifalari

Korxonaning innovatsion portfeli uncha kiruvchi, amalga oshirish uchun ko’rib chiqishga qabul qilingan haqiqiy loyihalar va dasturlar majmuasidan iboratdir. Uni boshqarishning asosiy maqsadi korxona investitsion siyosatini uni rivojlanishining har xil bosqichida samaraliroq amalga oshirishdan iboratdir. Portfelni shakllantirayotib, sarmoyador o’zi tomonidan tanlangan investitsion strategiya doirasida quyidagi savollarga javob topishi kerak: Korxona qanday aniq loyihalarni qabul qilishi kerak? Investitsion reja va byudjetda kapital kiritmalarning qanday umumiy hajmini ko’zda tutish kerak? Korxonaning investitsion portfeli qanday manbalardan moliyalashtirilishi kerak?
Ushbu savollarga javoblar yaqindan bog’langanlar. Muammo esa kapital xarajatlarning qaysi turlari mablag’larning mavjud manbalaridan moliyalashtirilishining oddiy yechimidan iboratdir, chunki jalb qilingan qarz mablag’larining hajmi korxona
rahbariyatining nazorati ostida bo’ladi. SHuning uchun investitsion loyiha va uni moliyalashtirish manbalarini tanlash eng yaxshi holda birgalikda qabul qilinishi kerak. Loyihani tanlashning xuddi shunday mezonlari uni amalga oshirish uchun zarur bo’lgan sarmoyalar (shaxsiy va moliya bozoridan jalb qilinganlar)ning qiymatini hisobga olmasdan belgilanishi mumkin emas. SHakllangan innovatsion portfelning samaradorligini tahlil qilish ushbu savollarga to’g’ri javoablarni berishga imkon beradi.

Haqiqiy investitsiyalar portfelini boshqarishda kapital kiritmalarning quyidagi xususiyatlarini hisobga olish zarur.

1. Ularni amalga oshirish katta moddiy va pul harajatlari bilan bog’liqdir.

   
   

2. Kapital kiritmalardan qaytarilishni kelajakdan bir qator yillar davomida olish mumkin.

   
   

3. Kapital kiritmalarning bashoratida albatta xatar va noaniqlik elementlari mavjud.

   
   

4. Odatda kapital kiritmalar sifatida ko’rib chiqiladigan investitsiyalar ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirish, yangi usukunalarni xarid qilish va korxonaning o’z strategik va taktik maqsadlariga erishish qobiliyatini oshirish bilan bevostita bog’liq boshqa kapital xarajatlarni ko’zda tutadi.

   
   

Investitsion faoliyatning asosiy maqsadlariga erishish jarayonida bir qator vazifalar hal qilinadi.

1. Korxona iqtisodiy rivojlanishi sur’atlarini oshishi. Investitsion siyosatning samaradorligi va korxona iqtisodiy rivojlanishi sur’atlar o’rtasida to’g’ridan to’g’ri aloqa mavjud. Sotishlar va foydaning hajmi qanchalik yuqori bo’lsa, boshqa teng sharoitlarda kapital kiritmalarga shunchalik ko’p mablag’lar qoladi. Ammo amaliyotda bu shartga hamma vaqt ham rioya qilinmaydi. Ko’p narsa xarid qilinayotgan moddiy – texnik resurslarga narxlar, foydani soliqqa tortilish darajasi, sarmoyalar bozoridagi kredit uchun o’rtacha foizli stavka, korxona tomonidan sof foydani ishlab chiqarishni rivojlantirish va aktsiyadorlarga dividendlar to’lashga taqsimlanishi va boshqa omillarga bog’liq. Agar bu omillar investitsion siyosatni amalga oshirish davrida nisbatan barqaror bo’lsalar, unda sotishlar hajmi ko’payganda korxona sof foydaning kattaroq qismini o’z ixtiyorida, ya’ni kapital kiritmalarga qoldirishi mumkin.

   
   

2. Investitsion faoliyatdan foyda (daromad)ni ko’paytirish. Korxona iqtisodiy rivojlanishining imkoniyatlari buxgalteriya hajmlariga emas, balki soliqqa tortishdan keyin qoladigan sof foydaga bog’liq. SHuning uchun portfelda bir necha investitsion loyihalar mavjudligida sarmoyalarga kiritilgan sarmoyalarga sof foydaning eng katta me’yorini ta’minlaydigan loyihani tanlash tavsiya etiladi. Investitsiyalarning samaradorligini baholash uchun investitsion tahlilda nafaqat sof foydaning ko’rsatikichi, balki amortizatsion ajratmalardan ham foydalaniladi, ya’ni loyiha tomonida yaratiladigan butun pul oqimi hisobga olinadi.

   
   

3. Xatarlarni kamaytirish. Investitsion xatarlar turli tumanlar va investitsiya kiritishlarning barcha turlari bilan birga bo’ladilar. Noqulay sharoitlarda ular nafaqat investitsiyalardan foyda (daromadni, balki butun avansga berilgan sarmoyalarni yoki ularning bir qismini yo’qotilishini keltirib chiqarishlari mumkin. SHuning uchun eng xatarli loyihalarini amalga oshirishdan voz kechgan yo’li bilan investitsion xatarni chegaralash tavsiya etiladi. Ko’pgina hollarda sarmoyadorlar amalda juda bo’lmaganda loyihani rasmiy tahlilida xatarni inkor qiladilar. Tahlil natijalari ko’pincha bir ma’noli bag’olar shaklini qabul qiladilar, xatar esa fahm-farosat bilan hisobga olinadi. Masalan, loyiha 10 mln. so’m miqdoridagi sof diskontlashtirilgan daromad kelitirishga va’da beradi, ammo undan voz kechadilar, chunki uni muhokama qilishda korxona rahbarlari loyiha g’oyatda xatarli degan xulosaga keladilar. Bir ma’noli yondashishning mohiyati shundan iboratki, loyihaviy xatarni

   
   

miqdoriy baholashga haqiqiy harakat qilinmaydi (masalan, loyihadan kutilgan daromaddan tarqoqlikni hisoblash yordamida). Bunday yondashish, agar korxona direktsiyasi uni baholashdan chetga chiqishlarning miqdori va ehtimol bo’lgan yo’nalishi haqidagi haqiqiy tasavvurga ega bo’lganda o’zini oqlashi mumkin. Ko’pgina korxona rahbariyati loyihaning xatarliligi vajidan uning tashabbuskorlari fikridan farqliroq alohida fikrga egalar. Bu fikrni loyihani baholashga kiritish yaxshiroq qarorni ta’minlashi mumkin, chunki u loyiha tashabbuskoriga o’ziga tegishli bo’lgan axborotlarning kattaroq hajmini ko’rib chiqish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari, bunday axborotlarni shakllantirish jarayoni korxonanin qarorlar qabul qilishga haqiqiyroq nuqta nazarlardan yondashishga majbur qilishi mumkin.

Bir ma’noli baholash usulining asosiy kamchiligi shundan iboratki, u loyihadan yakuniy natijaning ehtimolliroq miqdorini beradi. Ushbu kamchilik ko’pgina rahbarlarni noaniqlikni baholashning boshqa usullarini qidirishga majbur qiladi (masalan, matematik statistik, analoglar va boshqa usullarni).

4. Korxonaning moliyaviy barqarorliligi va raqobatbardoshligini ta’minlash. Kapital investitsiyalar kiritish katta miqdordagi moliyaviy resurslarni va uzoqroq muddatga chetga tortish bilan bog’liq, bu joriy xo’jalik operatsiyalari bo’yicha hisoblashishlar uchun mablag’lar yetishmasligiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, ayrim loyihalarni moliyalashtirish jalb qilingan qarz mablag’lar hisobiga amalga oshiriladi. Keyinchalarni korxona balansi passivida keskin ko’payishi uzoq muddatli davrda moliyaviy barqarorlikni yo’qotilishiga olib kelishga qodir. SHuning uchun, kapital kiritmalarni moliyalashtirish manbalarini beglilab turib, oldindan moliyalashtirish sxemasi korxonaning moliyaviy muvozanatiga qanday ta’sir ko’rsatishini bashoratlash zarur.

   
   

Kapital investitsiyalar kiritish jarayonida korxona moliyaviy holati orqasidan kuzatishning asosiy ob’ektlari quyidagilar:

• faoliyatning barcha turlaridan sof pulli oqim (pul mablag’larini oqib kelishi minus oqib ketishi);

  
  

• sarmoyalarning tuzilishi (shaxsiy va jalb qilingan sarmoyalar o’rtasidagi nisbat);

  
  

• korxonaning bozor qiymati (narxi);

  
  

• uzoq muddatli va qisqa muddatli qarzlarning to’lash muddatlari bo’yicha tarkibi;

  
  

• aktivlarning tarkibi va tuzilishi;

  
  

• joriy (foydalanish) xarajatlarining tarkib va ularni pasaytirish imkoniyatlar;

  
  

• moliyaviy operatsiyalarni oshirilgan xavfli xududlarda jamlanganlik darajasi;

  
  

• debitorlik va kreditorlik qarzdorligining dinamikasi;

  
  

• moliyaviy va investitsion menejmentini tadbiq etishning samaradorligi;

  
  

• qurilish – montaj ishlarini amalga oshirish va ularni ishlab chiqarish jadvallarini bajarilishining davomiyligi;

  
  

• yangidan ishga tushirilgan ob’ektlar va ishga tushiriladigan majmualar bo’yicha ishlab chiqarish quvvatlarini o’zlashtirilganlik darajasi;

  
  

• qurilish jarayonining kerakli (ham ichki va ham tashqi) moliyalashtirish bilan ta’minlanganligi.

  
  

5. Investitsion loyihalarni amalga oshirilishini jadallashtirish. Amalga oshirishga mo’ljallangan loyihalar iloji boricha tezroq bajarilishlari kerak, chunki shuning bilan quyidagilarga erishiladi;

   
   

• umuman korxonani iqtisodiy rivojlanishini jadallashishi;

  
  

• sof foyda va amortizatsion ajratmalar shaklidagi qo’shimcha pul oqimlarini tezroq shakllanishi, u dastlabki investitsiyalarning o’rnini qoplashning manbasi bo’lib xizmat qiladi;

  
  

• Qarz mablag’laridan foydalanish muddatlarini qisqarishi, bu sarmoyadorga kreditorlarga foizli to’lovlarni tejashga imkon beradi;

  
  

• bozor holatini noqulay o’zgarishi, hamda inflyatsiyadan yo’qotishlar bilan bog’liq investitsion xatarlarni pasayishi.

  
  

Investitsion portfelni boshqarishning barcha sanab o’tilgan vazifalari yaqindan bog’langanlar. Masalan, korxona rivojlanishining yuqori sur’atlariga yuqori daromadli loyihalarni tanlash va ularni amalga oshirishini jadallashtirish hisobiga erishiladi. O’z navbatida foyda (daromad) ni ko’paytirish investitsion xatarlarni o’sishi bilan birga bo’ladi, bu ularni neytrallashishini ta’minlaydi. Ushbu xatarlarni kamaytirilishi korxonaning innovatsion faoliyat jarayonidagi moliyaviy barqarorligi va to’lov qobiliyatini ta’minlashning muhim sharti bo’ladi. Demak, investitsion portfelini boshqarishning ustuvor vazifasi loyihalar rivojlanishi uning yetarlicha moliyaviy barqarorligida yuqori sur’atlarini ta’minlashdan iboratdir.

Yuqorida sanab o’tilgan vazifalarni hisobga olish bilan haqiqiy investitsiyalar portfelini shakllantirish va amalga oshirish bo’yicha harakatlar dasturi belgilanadi. U o’z ichiga quyidagilarni oladi:

• tashqi investitsion muhitni tadqiqot qilish va investitsion tovarlar bozoridagi holatni bashoratlash;

  
  

• korxonalar investitsion faoliyatning strategik yo’nalishlarini ishlab chiqish;

  
  

• tanlangan strategiyani amalga oshirish uchun investitsion resurslarni shakllantirish strategiyasini belgilash;

  
  

• alohidagi loyihalarning kapital xarajatlarning daromadligi, xavfsizligi, likvidligi va o’zini o’zi qoplashi mezonlari va ulardan eng ustuvorlarini tanlash bo’yicha investitsion jalb qilishligini qidirib topish va baholash;

  
  

• investitsion portfelini shakllantirish va uni samaradorlikning tanlab olingan mezonlari bo’yicha tahlil qilish;

  
  

• loyihalarni amalga oshirilishini joriy rejalashtirish va operativ boshqarish (loyihalarni amalga oshirishning kalendarь rejalari va byudjetlarini tuzish);

  
  

• samarasiz investitsion loyihalardan chiqish va ozod bo’lgan sarmoyalarni qaytadan investitsiya qilish haqidagi qarorlarni tayyorlash.

  
  

Agar investitsion portfelning haqiqiy samaradorligi kutilgandan past bo’lsa, unda loyihadan chiqish haqida qaror qabul qilinadi va bunday chiqishning shakllari belgilanadi (aktivlarni sotish, aktsiyalarga o’tkazish va h.k.). Faqat shundan keyin sarmoyador manfaatlariga javob beruvchi yangi yuqori samarali loyihalar tanlab olinadi.

1. Investitsiyalar kiritish qoidalari

Investitsiyalar kiritishning barcha shakllaridagi muvaffaqiyatlarning umumiyroq shartlari quyidagilardan iborat:

• kerakli axborotlarni yig’ish;

  
  

• sarmoyador qiziqayotgan sohalar bo’yicha bozor holatining istiqbollarini bashoratlash;

  
  

• investitsion tovarlar bozoridagi hulq strategiyasini tanlash;

  
  

• investitsion taktikaga va shuningdek strategiyaga ham egiluvchan joriy tuzatishlar kiritish.

  
  

Investitsiyalar kiritishning eng samarali usulini tanlash ehtimol bo’lgan variantlarni aniq belgilashdan boshlanadi.

Muqobil loyihalar navbatma navbat bir birlari bilan solishtiriladilar va ulardan daromadlik, xavfsizlik va ishonchilik nuqtai nazaridan eng yaxshisi tanlab olinadi. Investitsiya kiritish haqidagi masalani hal qilishda sarmoyalarni qaerga: ishlab chiqarishgami, ko’chmas mulkkami, qimmatbaho qog’ozlargami, qayta sotish uchun tovarlar xarid qilishga yoki valyutaga kiritish foydaliroqligini aniqlash maqsadga muvofiqdir. SHuning uchun investitsiya kiritishida amaliyot tomonidan tanlab olingan quyidagi qoidalarga rioya qilish tavsiya etiladi.

1. Muddatlarning moliyaviy muddatlar tamoyili (“oltin bank qoidasi”) deydiki: mablag’larni olish va taqsimlash belgilangan muddatlarda sodir bo’lishi kerak, o’zini o’zi oqlashining uzoq muddatlariga ega kapital kiritmalarni uzoq muddatli mablag’lar (uzoq muddatli bank kreditlari va to’lashning uzoq muddatlariga ega obligatsiyali qarzlar) hisobiga moliyalashtirish maqsadga muvofiqdir.

   
   

2. Xatarlarning muvofiqlashtirilganlik tamoyili – ayniqsa xatarli investitsiyalarni shaxsiy mablag’lar (sof foyda va amortizatsion ajratmalar hisobiga moliyalashtirish maqsadga) muvofiqdir. Ushbu holda korxona o’zini o’zi moliyalashtirish tamoyiliga rioya qiladi va o’zini qo’shimcha qarzli majburiyatlar bilan bog’lamaydi.

   
   

3. Eng yuksak rentabellik qoidasi – sarmoyadorga eng katta (eng yuksak) daromadlilikka erishishni ta’minlovchi kapital kiritmalarni tanlashni tavsiya qiladi. G’arbiy iqtisodchi olimlarni hisoblashlariga kompaniyani foydani (demak, sarmoyalarga daromadlik me’yori)ni ko’paytirishga intilishi rahbariyatning aktsiyadorlar boyligini ko’paytirish istagiga tengdir. Bu tasdiqni tushuntirib beramiz. Foydani ko’paytirishga qarama qarshi bo’lgan maqsadlarning ko’pchiligi haqiqatda ikkinchi darajali bo’ladilar. Aktsiyadorlar kompaniyaning egasi sifatida boshqa maqsadlarga (masalan, raqobat kurashidagi yetakchilikka) erishish uchun qanday narxni to’lashlari kerakligini bilishlari kerak. Bundan tashqari kompaniya direktsiyasi aktsiyadorlar oldida hisobot beradilar. Agar rahbariyat faoliyati kiritilgan sarmoyalarga ularga ma’qul foydani keltirmasi, ular almashtirilishlari mumkin, yoki firma yutib yuborish ob’ekti bo’ladi. Demak, foydani ko’paytirish asosida investitsion qarorlarini qabul qilish mezonlaridan kompaniya ishi samaradorligini baholash uchun (agar foydani keyingi taqsimlanishidan abstraklanilsa) foydalanish mumkin. Bu juda muhimdir, chunki hozirgi vaqtga qadar kompaniya samaradorligini o’lchashning samaraliroq usuli yoki aktsiyadorlar va umuman jamiyatning uzoq muddatli boyligini ta’minlovchi boshqa muqobil maqsadlar taklif qilinmagan.

   
   

4. Ushbu kapital kiritmadan sof foyda bank depozitiga pul mablag’larini joylashtirish miqdoridan oshib ketishi kerak.

   
   

5. Investitsiyalarning rentabelligi hamma vaqt inflyatsiyaning o’rtacha yillik sur’atidan yuqori bo’lishi kerak.

   
   

6. Vaqt omili (pullarning vaqtli qiymati)ni hisobga olishga aniq investitsion loyihaning rentabelligi hamma vaqt muqobil loyihalar daromadliligidan yuqoridir.

   
   

7. Korxona aktivlarining loyiha amalga oshirilgan keyingi rentabelliligi ko’payadi va har qanday holda ham bank foizining o’rtacha stavkasidan oshib ketadi:

   
   

bu yerda R_a – aktivlarning rentabelliligi, %; SP – kredit bozoridagi bank foizlarning o’rtacha stavkasi.

8. Ko’rib chiqilayotgan loyiha korxonaning tovar bozoridagi hulqining asosiy strategiyasiga ishlab chiqarishning ratsional navli tuzilmasini shakllantirish, investitsion xarajatlarni o’zlarini o’zlari oqlash muddatlari, ishlab chiqarish va muommalar xarajatlarini qoplashning moliyaviy manbalarining mavjudligi va daromadlarni loyihadan foydalanish

   
   

davri davomida kelib tushishining barqarorligini ta’minlash nuqtai nazaridan mos kelishi kerak.

Haqiqiy loyihalarga investitsiyalar kiritish – vaqt bo’yicha uzoq jarayondir. SHuning uchun ularni baholashda quyidagilarni hisobga olish zarur:

1. loyihalarning xatarligini – harajatlarning o’zini o’zi oqlash muddati qanchalik uzun bo’lsa, investitsion xatar shunchalik yuqori;

   
   

2. pullarning vaqtdagi qiymatini, chunki vaqt o’tishi bilan pullar inflyatsiya oqibatida o’z qiymatini yo’qotadilar;

   
   

v) loyihaning sarmoyalar kiritishning muqobil variantlariga nisbatan xatarning kichikroq darajasida daromadni ko’payishi va kompaniya aktsiyalari kursi qiymatini o’sishi nuqtai nazaridagi o’ziga jalb qila olishligini, chunki bu maqsad sarmoyador uchun belgilab beruvchidir.

Sarmoyador, ko’rsatib o’tilgan qoidalardan amaliyotda foydalanib, o’zining strategik maqsadlariga javob beruvchi asoslangan qarorni qabul qilishi mumkin.

1. Yangiliklar va innovatsiyalar portfelini shakllantirish

Tovarlarning raqobatbardoshligi, tashkilotning moliyaviy, texnik, sotsial, tashkiliy holati, uning raqobat afzalliklarini tahlil qilish natijalari asosida tashkilotning faoliyat yuritish va majmuaviy rivojlanish siyosati shakllantiriladi. Tashkilotning siyosati – tashkilot rahbariyati tomonidan faoliyatning qandaydir sohasi (texnik, iqtisodiy, sotsial, tashqi iqtisodiy va h.k)da o’tkaziladigan asosiy yo’li, strategik tadbirlar tizimidir. Yangiliklar ya’ni innovatsiyalarni tadbiq etish har qanday strategiyaning asosi bo’ladi.¹⁰
Innovatsiya faoliyatlarini yaratish bo’yicha bin qancha qulayliklar mavjud, ayniqsa innovatsion tadbirkorlikning maqsadi innovatsiyalarni amalga oshirish yo’li bilan natija olishdan iboratdir. Innovatsion faoliyat sohasini belgilash uchun tashkilotning asosiy strategiyalari (maqsadlari)ni ta’riflovchi quyidagi belgilarni kiritamiz¹¹:
K – Ishlab chiqarilayotgan tovarning sifatini oshirish. Strategiya tashkilot foydasini ko’payishiga, ammo katta xatar bilan, olib keladi;
TS – Tovar narxini qolgan strategiyalarni o’zlashtirishsiz saqlab qolishda pasaytirish. Ushbu strategiya ishlab chiqarilgan tovar va o’zlashtirilgan texnologiyalarni bozorga mustahkam ravishda tadbiq etish, sotishga qaratilgan. Strategiya, qoidaga ko’ra, tashkilot foydasini kamayishiga olib keladi.
S – ishlab chiqarilayotgan tovar tannarxini yangi texnologiyalar, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishning yangi usullari, menejmentni o’zlashtirish hisobiga pasayishi. Strategiya, qoidaga ko’ra tashkilot foydasini ko’payishiga olib keladi.
V – ushbu bozor uchun qolgan strategiyalarning o’zgarishsiz tovar ishlab chiqarish dasturi (sotishlar hajmi)ni ko’payishi. Strategiya ko’lam samarasidan foydalanish hisobiga foydani ko’payishiga olib keladi.
R – sotishning yangi bozorini o’zlashtirish, eski va yangi tovar servisini oshishi.
Strategiya, qoidaga ko’ra, tashkilot foydasini ko’payishiga olib keladi.

¹⁰ Р.А. Фатхуддинов «Инновационный менежмент: классификация, структура и отличительные черты инновационных организаций: Экономические законы, законы организации, научные подходы и принципы и др.»: Учебник для вузов. Изд. 5-е, испр., доп. «Питер», 2007

¹¹ Borut Likar, co-editors Peter Fatur, Urshka Mrgole ; translation Arslingue K.Jontar, TEFL, TBE. - 1st. ed. - El. knjiga. - Ljubljana INNOVATION management [Elektronski vir] page 51
Tashkilotning sanab o’tilgan strategiyalarini amalga oshirish uchun innovatsiyalar zarur. 7.1-jadvalda tashkilot strategiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan innovatsiyalarning asosiy turlari sanab o’tilgan.

7.1- jadval Tashkilot strategiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan innovatsiyalar turlari

Tashkilot strategiyasini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan innovatsiyalarning turlari	Tashkilotning asosiy strategiyasi
	K	TS	S	V	R
1.Kashfiyotlar asosida butunlay yangi tovarni yaratish	+		+		+
2.Nou-xau asosida ishlab chiqilayotgan tovarni takomillashtirish	+
3.Kashfiyotlar asosida yangi texnologiyani tadbiq etish			+
4.Nou-xau asosida amaldagi texnologiyani takomillashtirish			+
5. Nou-xau asosida ishlab chiqarishni tashkil qilishni takomillashtirish			+
6. Nou-xau asosida mehnatni tashkil qilishni takomillashtirish			+
7.Menejment tizimini shakllantirish yoki takomillashtirish	+		+	+	+
8.Tashkilot (xom ashyo, materiallar, butlovchilar va h.k)ning “chiqish” sifatini yaxshilash	+
9.Tashkilotning tashqi muhit bilan o’zaro hamkorligini takomillashtirish	+		+
10.Taktik marketing vazifalari (reklama, tovarni bozorga tomon harakatlantirishni rag’batlantirish tizimi)ni takomillashtirish					+
11.Iste’molchidagi tovar servisi sifatini oshirish				+
12.Tashkilot tovarlarining mavjud bozorini kengaytirish		+			+
13.Yangi bozorni o’zlashtirish					+

Eslatma. “+” belgisi tashkilotning tegishli strategiyasini amalga oshirish uchun innovatsiyalarni amalga oshirish zarurligini bildiradi.
Tashkilotning strategiyalari va maqsadlariga muvofiq ular har xil birlashishlari mumkin. Qo’shimcha (1-jadvalga) belgilar kiritamiz:

1. strategiyani o’zgarmasligini ta’riflovi indeks (eski variant);

   
   

2. strategiyani yangilanishini ta’riflovchi indeks (yangi variant). Masalan, sifatni oshishi, solishtirma narxni pasayishi, tannarxni pasayishi, sotishlar hajmini o’sishi, mavjud yoki o’zlashtirilgan yangi bozorni kengayishi.

   
   

Tushunamizki, tovarning sifat saqlanib qolinganda iste’molchining foydalanish harajatlari o’zgarmaydi; sifatni oshishida iste’molchining harajatlar pasayadi (ishlab chiqaruvchining harajatlari o’sishiga nisbatan yuqoriroq sur’atlarda); kashfiyotlar asosida yangi tovarni kiritish sifatini oshishi va tovar tannarxini pasayishiga olib keladi.

7.1 – jadvalda belgilangan innovatsiyalarning tashkilot strategiyasiga ta’sirlari va qo’shimcha qabul qilingan shartlar asosida tashkilot tovarlarini qayta ishlab chiqarishning xarakterliroq turlarini shakllantirish mumkin (7.2 - jadval)
7. 2. – jadval
Tovarlarni qayta ishlab chiqarishning asosiy turlari

Tashkilot strategiyalarini birlashishi	Tovarlarni qayta ishlab chiqarish turlari
1. K1TS1S1V1R1	Oddiy qayta ishlab chiqarish (innovatsiyalarsiz)
2. K2TS1S1V1R1	Oshirilgan sifatli tovarni oddiy qayta ishlab chiqarish
3. K1TS2S1V1R1	Tovarni uni past narxda sotish uchun oddiy qayta ishlab chiqarish
4. K1TS1S2V1R1	Tovarni resurslarni tejaydigan texnologik bo’yicha qayta ishlab chiqarish
5. K2TS1S1V2R2	Eski va yangi bozorlar uchun yangi tovarni kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish
6. K1TS2S2V2R1	Yangi texnologiya bo’yicha tayyorlangan eski tovarni kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish
7. K1TS1S1V1R2	Eski va yangi bozorlar uchun eski tovarni oddiy qayta ishlab chiqarish
8. K2TS2S2V2R2	Eski va yangi bozorlar uchun texnologik bo’yicha yangi tovarlarni kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish (qayta ishlab chiqarishning eng murakkab turi)

Ushbu mavzuda bayon qilingan tavsiyalar bo’yicha bajarilgan ishning asosida tashkilotning yangiliklar va innovatsiyalar portfeli shakllantiriladi. Innovatsiyalar portfeli tashkilotga tadbiq etish (kiritish) kerak bo’lgan xarid qilingan va shaxsiy yangiliklarning majmuaviy asoslangan yangiliklar ro’yxatidan iboratdir. Yangiliklar portfeli tashkilot tomonidan sotish uchun ishlab chiqilgan yangiliklarning ro’yxatidan iborat. Innovatsiyalar portfelining misolli yiriklashtirilgan portfeli 7.3 – jadvalda, yangiliklar portfeli 7.4 – jadvalda berilgan.

3. – jadval Tashkilotga tadbiq etish kerak bo’lgan innovatsiyalar portfeli (shakl)

   
   

Innovatsiyal arning nomi va turi	Innovatsiya ni tadbiq etish maqsadi	Innovatsi yani tadbiq etish joyi	Tadbiq etish muddatlari		Tadbiq etishga xarajatlar		Tadbiq etishdan kutilgan samara
			boshi	oxiri	Tabiiy shaklda	Ming so’m	Tabiiy shaklda	Ming so’m

3. - jadval Tashkilotning ishlab chiqishi va sotishi kerak bo’lgan yangiliklar portfeli (shakl)

   
   

Innovatsiya larning nomi va turi	Yangil iklar g’oya si	Yangil ikning darajasi	Ishlab chiqaruv chi (bo’linma, ijrochilar)	Tadbiq etish muddatlari		Tadbiq etishga xarajatlar			Tadbiq etishdan kutilgan samara
				boshi	oxiri		Tabiiy shaklda	Ming so’m		Tabiiy shaklda	Ming so’m

SHunday qilib, strategik marketingning ilmiy yondashishlari va usullari asosida tovarlarning raqobatbardoshlik me’yorlari, tashkilot innovatsiyalari va yangiliklari portfellari ishlab chiqilgan. ITTKI bosqichida ishlab chiqarishdagi innovatsiyalar va yangiliklarni raqobatbardoshligini amalga oshirish imkoniyati tadqiqot qilinadi.

1. Sarmoyalarning narxi va o’rtacha o’lchangan qiymatini belgilash

Har bir korxonaga o’zining ishlab chiqarish savdo faoliyatini moliyalashtirish uchun pul mablag’lari zarurdir. Ushbu aniq shakldagi faoliyat yuritishning davomiyligidan ishlab chiqqan holda va aktivlar va passivlar qisqa muddatli va uzoq muddatliga tasniflanadilar.
Korxona uchun mablag’larning u yoki bu manbalarini safarbar qilish belgilangan harajatlar bilan bog’liqdir:

• aktsiyadorlarga dividendlar;

  
  

• korporativ obligatsiyalar egalariga – foizlar;

  
  

• banklarga ular tomonidan berilgan kreditlar uchun foizlar to’lash kerak.

  
  

Moliyaviy resurslarning belgilangan hajmidan foydalanilganlik uchun to’lash kerak bo’lgan, ushbu hajmga nisbatan foizlarda aks ettirilgan mablag’larning umumiy miqdori “sarmoyalarning narxi” deb ataladi. Eng soz holda faraz qilinadiki, oborotli aktivlar qisqa muddatli majburiyatlar, oborotdan tashqarilar esa – uzoq muddatli majburiyatlar hisobiga moliyalashtiradilar. SHuning uchun har xil manbalarni jalb qilishga xarajatlarning umumiy summasi muvofiqlashtiriladi.

Narx kontseptsiyasi sarmoyalar nazariyasida asosiy bo’ladi. U korxona o’zining bozor qiymatini pasaytirmaslik uchun ta’minlanishi kerak bo’lgan investitsiya qilingan sarmoyaning daromadlik me’yorini ta’riflaydi.
Amaliyotda quyidagi ikkita tushunchani farqlash kerak.

1. Ushbu korxona sarmoyalarining narxi.

   
   

2. Amaldagi korxonaning umuman sarmoyalar bozorida xo’jalik yurituvchi sub’ekt sifatidagi narxini.

   
   

Birinchi tushuncha korxonadagi mulkdorlar (aktsiyadorlar) vaa kreditorlar oldidagi qarzga xizmat ko’rsatish bo’yicha vujudga kelgan nisbiy yillik xarajatlarda aks ettiriladi. Ikkinchisi har xil parametrlar, xususan aktivlarning qiymati, shaxsiy sarmoyalarning hajmi, foyda va boshqalar bilan aks ettiriladi. Ikkala tushuncha miqdoran o’zaro bog’langandirlar. Masalan, agar korxona rentabelligi “sarmoyalar narxi”dan bo’lgan innovatsion loyihani amalga oshirishda ishtirok etayotgan bo’lsa, unda kompaniyaning qiymati ushbu loyiha tugallangandan keyin pasayadi. SHuning uchun kompaniya menejerlari innovatsion qarorlarni qabul qilish jarayonida sarmoyalarning “narxi”ni hisobga oladilar. Balansning passivida ham shaxsiy va ham mablag’larning yollanma manbalari ko’rsatiladi. Ushbu

manbalarning tuzilishi korxonalarning turlari, xo’jalik tarmoqlari, mulkchilik shakllar va tadbirkorlik faoliyati sohalari bo’yicha jiddiy farqlanadilar. Mablag’larning har bir manbasi bo’yicha narxi ham bir xil emas, shuning uchun korxona sarmoyalari “narxi” (qiymati) odatda o’rtacha arifmetik o’lchash bo’yicha hisoblab chiqiladi.

Asosiy murakkablik mablag’larning aniq manbasi hisobiga olingan sarmoya birligi qiymatini hisoblashdan iboratdir. Ba’zi bir manbalar uchun sarmoyalar “narxi”ni yetarlicha aniq belgilash mumkin (masalan, aktsiyadorlik sarmoyasi, bank krediti, obligatsiya qarzi narxini). Mablag’larning boshqa manbalari bo’yicha bunday hisoblashlarni bajarish ancha qiyin (masalan, taqsimlanmagan foyda, kreditorlik qarzdorligi va boshqalar bo’yicha). Tashqi alomati bo’yicha taqsimlanmagan qaytadan investitsiya qilingan foyda korxonani moliyalashtirishning tekin manbasi ko’rinadi, ammo unday emas. Taqsimlanmagan foyda korxona mulk egalari, aktsiyadorlariga tegishlidir. Xuddi ular uni ishlab chiqarishga kiritish kerakmi, yoki dividendlar to’lashga yo’naltirish kerakligini hal qiladilar. SHunnig uchun taqsimlanmagan foydani sarmoyaning elementi deb bilish kerak, unga o’z pullarini kirita turib, aktsiyadorlar qo’shimcha daromad olishni xohlaydilar. SHuning uchun taqsimlanmagan foydaning qiymati oddiy aktsiyalarni joylashtirishdan olingan sarmoya narxiga mos keladi. Moliyalashtirishning ichki manbasini safarbar qilishda taqsimlanmagan foyda shakli bunday harajatlarda yo’q bo’ladi. Bunda quyidagilarni yozish mumkin:

bu yerda TS_np – taqsimlanmagan foydaning narxi (qiymati); TS_oa – oddiy aktsiyalarning qo’shimcha shaklidagi aktsiyadorlik sarmoyasining jalb qilinishi narxi (qiymati). Hatto sarmoya “narxi”ning taxminiy miqdorini bilib ham, investitsion loyihalarni baholashni qo’shish bilan avans qilingan mablag’lar samaradorligining qiyosiy tahlilini o’tkazish mumkin.
Sarmoyaning o’rtacha qilingan qiymati (SO’O’Q) sarmoyadorlar o’z kiritmalaridan kutadigan foydaning eng kichik me’yoridan iboratdir. Amalga oshirish uchun tanlab olingan loyihalar juda bo’lmaganda SO’O’Q dan kam bo’lmagan rentabellikni ta’minlashlari kerak. SO’O’Q korxonaga mablag’lar manbalarining har xil turlaridan jalb qilish to’g’ri keladigan shaxsiy qiymatlar (narxlar)dan o’rtacha o’lchangan miqdor sifatida hisoblanadi ya’ni:

1. oddiy va imtiyozli aktsiyalar (prefaktsiyalar) qiymatidan tashkil topuvchi aktsiyadorlik sarmoyalari.

   
   

2. Obligatsiyali qarzlar.

   
   

3. Kreditorlik qarzdorliklari va boshqalar.

   
   

SO’O’Q ni hisoblash uchun standart formula quyidagidir:

(6)
bu yerda TS_i – mablag’larning i – manbasining narxi, U_i – sarmoyalarning umumiy xajmidagi mablag’larning i – manbasining salmog’i, birlik ulushi.
SO’O’Q ni belgilashning birinchi bosqichi – moliyaviy resurslarning sanab o’tilgan turlarining shaxsiy qiymatlarini hisoblashdir. Ikkinchi bosqich – olingan narxlardan har birini mablag’lar manbalari umumiy summasidagi resurslar salmog’iga qayta ko’paytirish. Uchinchi bosqich – olingan natijalarni jamlamoq.
Xatar nuqtai nazaridan SO’O’Q ni kutilgan sarmoyaga foyda me’yorining xatarsiz qismi sifatida belgilanadi, u odatda federal va subfederal qarzlar obligatsiyalari bo’yicha daromadlikning o’rtacha me’yoriga teng.
SO’O’Q kontseptsiyasi ko’p qirrali va ko’p sonli hisoblashlar bilan bog’langan. Kundalik amaliyotda ekspress-tahlil bo’lishi mumkin, unda SO’O’Q deb bank foizining (mintaqaviy va Rossiya kredit bozoridagi) o’rtacha stavkasi qabul qilinadi. Bunday yondashish butunlay mantiqiydir, chunki investitsiya kiritish variantini tanlashda foydaning
kutilgan me’yori (investitsiyalarning rentabelligi) yuqori bo’lishi kerak, ya’ni R SP . SO’O’Q dan loyihalarni amalga oshirishga tanlashdagi investitsion tahlilda foydalaniladi.

1. Loyihalarning sof joriy qiymati (S.J.Q)ni hisoblash maqsadida pul oqimlarini diskontlashtirish uchun. Agar SJQ 0, unda loyiha bundan keyingi ko’rib chiqishga qo’yiladi.

   
   

2. Loyihalarning daromadligi ichki me’yori (DIM) bilan solishtirishda.

   
   

Agar DIM SO’O’Q, unda loyiha sarmoyadorlar va kreditorlar manfaatlarini qanoatlantrilishini ta’minlovchi sifatida amalga oshirilishi mumkin. DIM = SO’O’Q sharoitida korxona ushbu loyihaga befarq qaraydi. DIM SO’O’Q sharoitida loyihadan voz kechiladi. SO’O’Q ni hisoblash 7.5. – jadvalda berilgan.

2. – jadval

   
   

Aktsiyadorlik kompaniyasi bo’yicha SO’O’Q ni hisoblash

Mablag’lar manbalari	Kompaniya uchun manbaning o’rtacha qiymati, o’rtacha yillik foiz	Manbaning balans passividagi salmog’i, birlikning ulushi
Oddiy aktsiyalar	28	0,50
Imtiyozli aktsiyalar	15	0,10
Korporativli obligatsiyalar	20	0,05
Banklarning qisqa muddatli kreditlari	30	0,20
Kreditorlik qarzdorligi	10	0,15
Jami	-	1,0

Jadval ma’lumotlaridan kelib chiqishiga SO’O’Q = 24 % (28x 0,5
+15x0,1+20x0,05+30x 0,2+10x0,15). Markaziy bankning 2001 yildagi hisoblash stavkasi 25 % ni tashkil qilgan. Demak, sarmoyalarni yuqori ko’rsatilgan nisbatlarda jalb qilish kompaniya uchun foydalidir, chunki SO’O’Q SP (24% 25%).
SO’O’Qni belgilab investitsion loyihalarni baholashga o’tish mumkin, bunda shuni nazarda tutish kerakki, investitsiyalarning rentabelligi sarmoyalarning o’rtacha o’lchangan qiymati (SO’O’Q)dan yuqori bo’lishi kerak.

7.5. Investitsion loyihaning biznes – rejasi

Investitsion siyosat doirasida har xil tadbirlarning tarkibi va amalga oshirish muddatlarini belgilash va ularni moliyaviy resurslar bilan ta’minlash uchun korxonalar investitsion loyihalarning biznes rejalarini ishlab chiqadilar, ular ekspertiza o’tkazilgandan keyin ularning direktsiyalari tomonidan tasdiqlanadilar va “amaliy faoliyat” uchun dastur amal bo’lib xizmat qiladilar.
Biznes – reja sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun standartli hujjatdan iborat, unda haqiqiy investitsion loyihaning kontseptsiyasi asoslangan va uning asosiy parametrlari keltirilgan. Bu hujjat qayd etilgan ko’rinishidagi axborotlarga ega va uni foydalanuvchilarga vaqtda va masofada topshirish uchun maxsus mo’ljallangan o’ziga xos dasturiy mahsulotdan iboratdir.
Biznes – reja investitsion loyihaning barcha manfaatdor ishtirokchilari: bo’lajak sarmoyadorlar va kreditorlar, ekspertlar, mahalliy ma’muriyatga va h.k ishga doir axborotlarni yetkazib berish uchun mo’ljallangan. Biznes – rejani hujjat sifatida tushunish ham unda mavjud bo’lgan axborotlarning aniqligi bilan bog’liq, bu ma’sul shaxslarning
tegishli yozuvi bilan tasdiqlanadi. Hammadan avval biznes – rejadan yangi mahsulotni yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish yoki texnik qayta jihozlash yoki amaldagi ishlab chiqarishni qayta qurish asosida uni ishlab chiqarishni ko’paytirish vositasida ishlab chiqarishni amalga oshirish uchun moliyalashtirishning tashqi manbalarini safarbar qilish bilan bog’liq uzoq muddatli investitsion qarorlarni asoslash uchun foydalaniladi.
Asosiysi bu yerda shundan iboratki, biznes – rejada barcha hollarda investitsiyalarning haqiqiy aktivlar – binolar, inshoatlar, mashinalar va uskunalardagi asoslanishi beriladi. Uni ishlab chiqishda majmuaviylik va tizimlik tamoyilariga amal qilinadi. Majmuaviylik biznes-rejada mavjud bo’lgan axborotlar (iqtisodiy, texnik, marketing, haqiqiy, moliyaviy va boshqalar)ning to’liqligini bildiradi. Tizimlilik belgilangan sxema (loyihani bayon qilinishining ichki mantiqi va uni bo’lajak sarmoyador tomonidan amalga oshirilishining samaradorligini isbotlanishiga muvofiq qurilgan tizim) bo’yicha bayon qilishni ko’zda tutadi. “Biznes” so’zi investitsion loyihani amalga oshiruvchi korxona ishlab chiqrish – tijorat faoliyatining bozor muhitini hisobga olishni aks ettiradi.

Hozirgi zamon amaliyoti shundan darak beradiki, korxona haqiqiy investitsiyalar kiritishni amalga oshirishi uchun quyidagi asosiy parametrlar haqida aniq tasavvurga ega bo’lishi kerak:

• o’zining ishlab chiqarish va tijorat faoliyatining ko’lami;

  
  

• o’z loyihasining xom ashyoli, texnik va xodimlar bilan ta’minlanishi;

  
  

• kerakli kapital kiritmalarning hajmlari va ularni qaytarilishi muddatlari;

  
  

• loyihani amalga oshirish uchun jalb qilinadigan moliyaviy resurslar;

  
  

• ushbu loyiha bilan bog’liq xatarlar va ulardan himoyalanish usullari.

  
  

Sanab o’tilgan ko’rsatkichlar bilan bir qatorda biznes – rejani ishlab chiqish uchun loyihaning iqtisodiy muhiti haqidagi ma’lumotlar katta ahamiyatga ega. Bu ma’lumotlar tarkibiga odatda quyidagilar kiritiladi:

• inflyatsiya umumiy indeksini bashoratli baholash va butun loyihani amalga oshirish davridagi alohida mahsulotlar (xizmatlar) va resurslarga narxlarni mutloq va nisbiy (inflyatsiyaning umumiy indeksiga nisbatan) o’zgarishining bashorati;

  
  

• valyutaning almashtirish kursi va butun loyihani amalga oshirish davridagi xorijiy valyutaning ichki inlyatsiyasi indeksini o’zgarishining bashorati;

  
  

• soliqqa tortish tizimi haqidagi ma’lumotlar (soliqqa tortiladigan baza, soliqning stavkasi, soliqni to’lashning davriyligi soliq bo’yicha imtiyozlar, soliq to’lovlarini har xil darajadagi byudjetlar o’rtasida taqsimlanishi).

  
  

Investitsion loyihalashtirishda korxonalar moliyaviy holatini baholashga ehtiyoj quyidagi vaqtda vujudga keladi:

• loyihaviy materiallarda loyiha ishtirokchisining barqaror moliyaviy holati, uning o’ziga qabul qilgan moliyaviy majburiyatlarini bajarishga qodirligi;

  
  

• amaldagi korxonada amalga oshiriladigan loyihaning samaradorligini baholash. Ushbu holda tahlil, loyihani amalga oshirilishi korxona moliyaviy holatini yomonlashtirmaslikkka ishonch hosil qilish uchun, umuman korxona bo’yicha o’tkaziladi.

  
  

Bunday baholash o’tgan davr uchun buxgalteriya hisoboti ma’lumotlari bo’yicha standartli moliyaviy koeffitsientlar – likvidlik, to’lov qobiliyati, aktivlarni aylanuvchanligi va aktivlar, shaxsiy sarmoyalar va stoish hajmlarining rentabelligi yordamida amalga oshiriladi. Bunday tahlilning metodikasi maxsus moliyaviy adabiyotlarda ba yon qilingan. Korxona moliya – iqtisodiy holatini tahlil qilish natijalari bo’yicha boshqa sarmoyadorlar (kredit beruvchi banklar, lizingga beruvchilar, davlat boshqaruvchi idoralari

va h.k) loyihada ishtirok etish yoki loyiha tashabbuskorini moliyaviy qo’llab quvvatlash haqida qaror qabul qiladilar.
Korxonaning moliyaviy holatini baholashda yana uning kreditli tarixi ham hisobga olinadi. Agar loyiha aktsiyadorlik jamiyati shaklidagi yangi yuridik shaxsini tashkil qilishni ko’zda tutsa, unda uning aktsiyadorlari va mo’ljallangan aktsiyadorlik sarmoyasining miqdori haqidagi dastlabki axborotlar zarur.
Biznes – rejani ishlab chiqish va bayon qilinishiga yondashishlar investitsion loyihalarning xarakteridan kelib chiqqan holda tabaqalashtiriladi. Kapital kiritmalarning katta hajmini talab qiluvchi loyihalar, hamda tubdan yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish va bozorga chiqarish bilan bog’liq loyihalar uchun uni mukammal rejasi tuziladi. Kichikroq loyihalar uchun bu hujjatning qisqacha variantini (10-15 bet) ishlab chiqish yetarlidir.
Ishga doir amaliyotda ushbu hujjatga belgilangan talablar vujudga kelgan, ularga rioya qilish uni qo’llashga ko’rgazmasi qulay qiladi. Bunday talablarga quyidagilarni kiritish mumkin:

• yo’naltirilganlik, chunki biznes – reja investitsion loyihani amalga oshirishning yakuniy maqsadini aks ettirishi kerak;

  
  

• ko’p vazifaviy belgilanish, chunki uning axborotlaridan manfaatdor shaxslarning har xil kategoriyalari foydalanishlari mumkin;

  
  

• axborot materiali (matn, hisob – kitoblar, rasmlar va jadvallar) ni bayon qilishning qisqaligi va mantiqiyligi;

  
  

• ushbu hujjatda keltirilgan axborotlarning ishonchliligi, chunki uning barcha qoidalari va xulosalari loyiha tashabbuskorining shaxsiy tadqiqotlari va tashqi axborotli manbalarga asoslanishi kerak;

  
  

• materialni bayon qilinishining qat’iy izchilligi, u umumiy qabul qilingan bo’ladi va quyida alohida bo’limlar shaklida berilgan, ulardan har biri investitsion loyihaning har xil jihatlarini ta’riflaydilar.

  
  

Investitsion loyihaning biznes-rejasi quyidagi taxminiy tuzilmaga ega bo’lishi

kerak;

• titul varag’i;
  

• kirish qismi (rezyume);

  
  

• korxona kirgan soha holatining obzori;

  
  

• ishlab chiqarish rejasi (mahsulot, xizmatlar va boshqalar);

  
  

• bozorning tahlili va marketing rejasi;

  
  

• tashkiliy reja;

  
  

• xatarni baholash va investitsiyalarni sug’urtalash;

  
  

• moliyaviy reja;

  
  

• moliyalashtirishning strategiyasi;

  
  

• loyihani amalga oshirishini borishida amalga oshirilgan xarajatlarning iqtisodiy

  
  

samaradorligini baholanishi;

• ilova.
  

Moliyaviy reja biznes – rejaning asosiy bo’limlaridan biri bo’ladi. Uni ishlab chiqishga ayniqsa sinchiklab yondashish kerak, chunki u sarmoyadorni qiziqtirayotgan asosiy savolga: investitsiya qilinayotgan sarmoyani qaytarish qachon va qanday shakllarda amalga oshiriladi? – javob qaytarishga yordam beradi.
Biznes – rejaning ko’rib chiqilayotgan bo’limi bir qator hisoblashlar (qadamlar) natijasini aks ettiradi. Masalan, pul oqimlarining kalendar rejasi (investitsion loyihani amalga oshirilishini borishidagi pul mablag’larini kelib tushishi va sarflanishining jadvali)

korxonaning ishlab chiqarish sotish, investitsion va moliya faoliyatiga tegishli bo’lgan hisoblashlarning uchta blokini o’z ichiga oladi. Har bir blok bo’yicha hisob – kitoblar pul oqimlarini oqib kelishi va oqib ketishini salьdosini belgilash bilan yakunlanadi, ya’ni:

• ishlab chiqarish – sotish faoliyatining salьdosi – sof foyda va yillar bo’yicha amortizatsion ajratmalarning summasidir;

  
  

• investitsion faoliyat salьdosi investitsiyalarning to’liq hajmini investitsiya qilingan shaxsiy mablag’lardan ayirish bilan tashkil qilinadi (qayta investitsiya qilingan sof foyda va amortizatsiyadan tashqari);

  
  

• moliyaviy faoliyat salьdosi qarz mablag’lar summasi (shu jumladan investitsion loyihani amalga oshirish uchun chiqarilgan aktsiyalarni sotish) va qarzlarni to’lash, foizlarni to’lash va aktsiyadorlarga dividendlarni to’lash uchun zarur bo’lgan mablag’lar o’rtasidagi farqqa tengdir.

  
  

Pul oqimlari umumiy salьdosining ijobiy miqdori investitsion loyiha muvaffaqiyatining sharti bo’ladi, uni korxonaning ishlab chiqarish – sotish, investitsion va moliyaviy faoliyati yakuniy salьdosini jamlash bilan topadilar. Demak, investitsion loyihani amalga oshiruvchi korxona uchun uni amalga oshirishdan iqtisodiy samara hisobot davri uchun umumiy salьdoning yillik miqdorlari summasi bilan belgilanadi.

Turli vaqtlardagi to’lovlar va investitsion siyosatni amalga oshirish davridagi tushumlarni solishtirilishiga ularni birinchi (bazaviy) yilga keltirish hisobigi, ya’ni diskontlashtirish asosida erishiladi. Pul oqimlari (to’lovlar va tushumlar)ni diskontlashtirish va ularning salьdosini belgilash investitsiyalarni amalga oshirishning bo’lg’uvsi samarasini asoslanganroq baholash (sof diskonilashtirilgan daromad – SDD - shaklida) uchun zarur.
Investitsion loyihani moliyalashtirish strategiyasi biznes – rejaning moliyaviy bo’limini bayon qilinishini yakunlaydi. Korxona investitsion siyosati doirasidagi haqiqiy loyihalarni bir birlari bilan investitsiya qilish jarayonida olinadigan eng katta umumiy iqtisodiy samaraga erishish mezonlaridan kelib chiqqan holda ajratilgan moliyaviy resurslarning hajmlari va amalga oshirish muddatlari bo’yicha muvofiqlashtirish maqsadga muvofiqdir.
Investitsion faoliyatni moliyalashtirishga yo’naltirilayotgan shaxsiy mablag’lar quyidagilardan tashkil topishi mumkin:

• investitsion loyihalarni amalga oshirishning boshida korxonaning banklardagi schetlarida bo’lgan bo’sh pul mablag’lari;

  
  

• investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida qayta investitsiya qilinadigan sof foyda va amortizatsiya shaklidagi daromadning bir qismi;

  
  

• korxonaning uni ishlab chiqarishini qaytadan tashkil qilishdagi ortiqcha va ishdan chiqqan mulklar va amortizatsiya qilinmagan asosiy vositalarni sotishdan pul mablag’lari;

  
  

• korxona aktsiyalarining qo’shimcha emissiyasi (bosib chiqarilishi)dan olingan mablag’lar.

  
  

Investitsion loyihalarni moliyalashtirish manbalari sifatida kreditlar va qarzlarni jalb qilish varianti (jalb qilinayotgan mablag’larning hajmi, kreditlar va qarzlar bo’yicha foizli stavka, foizlarni to’lash va ular bo’yicha asosiy qarzni to’lashning boshi va oxiri)ni tanlash investitsiya qilish maqsadida yo’naltirilgan shaxsiy mablag’lardan eng katta iqtisodiy samara olishni mo’ljallaydi.

Loyihani amalga oshirilishini borishida qilingan xarajatlarning natijaviyligini baholash tijorat va byudjet samaradorligi ko’rsatkichlari bo’yicha o’tkaziladi. Loyihalar tijorat samaradorligining eng muhim ta’rifi kapital harajatlarning o’zini o’zi oqlashi muddati (davri)dan (yillar va oylarda), byudjet samaradorligini esa – byudjetga tushumlar hajmining byudjetdan assignovaniyalar hajmiga nisbatidan iborat bo’ladi.
Investitsion loyihani moliyalashtirishga yo’naltirilgan shaxsiy mablag’larning o’zini o’zi oqlashi muddati mablag’larni taqdim etishni boshlanishidan shaxsiy mablag’lar hajmi amortizatsiyaning jamlangan summasi va foydaning qoldig’i (soliqlarni to’lash, kreditlarni qoplash, qarzlar bo’yicha foizlar va aktsiyalar bo’yicha dividendlarnir to’lashdan keyingi) tenglashadigan vaqtgacha davrga teng.
Umuman investitsion loyihaning o’zini o’zi oqlashi muddati (moliyalashtirishning barcha manbalari hisobiga harajatlar) innovatsiya qilishni boshlanishidan kapital kiritmalar hajmi amortizatsion ajratmalar va sof foydaning summasi hajmiga tenglashadigan paytga qadar davrga teng.

Investitsion dastur doirasida qurilayotgan ob’ektlarni moliyalashtirishning har xil manbalari jalb qilingan holda korxonalar loyihalarni amalga oshirish davri davomida to’lovlarni barcha sheriklar (ishtirokchilar) uchun munosib taqsimlanishini ko’zda tutadilar. Qarz mablag’lari jalb qilingan holda eng kichik foizli to’lovlar va ularni to’lashning eng katta muddatlari ta’minlanadi. Investitsion loyihalarning biznes-rejalarini ishlab chiqish korxona tomonidan tanlangan haqiqiy investitsiyalar portfelini boshqarish strategiyasi bilan yaqindan bog’langan.

Nazorat uchun savollar

1. Korxona investitsion portfeliga ta’rif bering.

   
   

2. Haqiqiy investitsiyalar portfelini boshqarishda qanday masalalar hal qilinadi?

   
   

3. Korxona investitsion portfelini boshqarishda hal qilinadigan masalalarning o’zaro aloqasi nimadan iborat?

   
   

4. Investitsiya qilishning barcha shakllaridagi muvaffaqiyatning umumiy shartlarini aytib bering.

   
   

5. Investitsiya qilishning umumiy qoidalarini aytib bering.

   
   

6. Haqiqiy loyihalardagi investitsiyalarni baholashda qanday omillar hisobga olinadi?

   
   

7. Nima har qanday korxona sarmoyasi narxini ta’riflaydi?

   
   

8. Umuman nima amaldagi korxona narxini ko’rsatadi?

   
   

9. Sarmoyalarning o’rtacha o’lchangan qiymatini hisoblash metodikasini bering.

   
   

10. Loyiha biznes – rejasini ishlab chiqishda foydalaniladigan asosiy parametrlarni aytib bering.

    
    

11. Loyiha biznes rejasi tarkibiga qanday bo’limlar kiradi?

    
    

12. Investitsion loyihalar tijorat va byudjet samaradorligining asosiy ko’rsatkichlarini aytib bering.