O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik pedagogika instituti

K_ou - tashkiliy ishlab chiqarishning umumlashtiruvchi ko’rsatkichi, birlik ulushlari; a0 va a5 - regressiya teglamalarining erkin a’zolari;
a1 va a2 - ICHTTD tegishli umumlashtiruvchi ko’rsatkichlari og’irlik koeffitsientlari, a1 va a21,0 ularning aniq miqdorlari omilli tahlil usuli yoki ekspert yo’li bilan belgilanadi (a1 ni 0,5...0,7 doirasida qabul qilish tavsiya etiladi, avtomatlashtirish darajasi oshishi bilan miqdor oshadi, a2- tegishli ravishda 0,3...0,5);
a3 va a4 –tenglama regressiyasining omillar aloqasi to’g’ri chiziqli shakli bo’yicha koeffitsienlari;
a6 va a7 – darajali shaklidagi koeffitsienlari.

1. formula bo’yicha ko’rsatkichlar ekspert yo’li bilan, (2) va (3) formula bo’yicha – korrelyatsion-regressiv tahlil usulini qo’llash orqali belgilanadi.

   
   

Ishlab chiqarishning texnik darajasi (K_TU) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanishi va texnologiyaning tarqqiy etganligi bosqichlari ta’riflaydi.

Ishlab chiqarishning tashkiliy darajasi (K_OU) ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil etishning rivojlanish darajasi, jarayonlarning tashkiliylik darajasini ifodalaydi.
Ishlab chiqarishning texnik va tashkiliy darajalari (K_TU va K_OU)ning umumlashtiruvchi ko’rsatkichlari xususiy ko’rsatkichlardan vazifa sifatida belgilanadi:


К_ТУ  f 1(x₁, x₂...x_n ) _{, (4)}

^{КОУ  f 2(x1, x2...xn )} , (5)
bu yerda, f1, f2 – umumlashtiruvchi ko’rsaikichlar va omillar o’rtasidagi bog’liqlik vazifalari;
x₁, x₂…. x_n - K_tu ko’rsatkichlariga taьsir ko’rsatuvchi xususiy ko’rsatkichlar: x_1, x₂..... x_n- K_ou ga taьsir ko’rsatuvchi xususiy ko’rsatkichlar.
ICHTTD xususiy ko’rsatkichlarni quyidagi formulalardan biri bo’yiyaa belgilash tavsiya etiladi:

xi 
xi 

Пi

Пni Пni Пi
(6)
(7)

bu yerda, P_fi- ICHTTD ning umumlashtiruvchi ko’rsatkichiga taьsir ko’rsatuvchi i- omillining haqiqiy miqdori;

P_ni-me’yori yoki rejaviy xuddi o’zi.

6. formula bilan omilning haqiqiy miqdori me’yoridan o’shib ketishi ICHTTD ga ijobiy taьsir ko’rsatgan holda foydalanish tavsiya etiladi. Masalan, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasi, texnologik jarayonlarning taraqqiylik darajasi, qisman jarayonlarning quvvati bo’yicha mutanosibligi koeffitsienti va hokazo.

   
   

7. formuladan teskari holda, yangi omilning haqiqiy miqdorini me’yoridan oshib ketishi ICHTTD ga salbiy ta’sir ko’rsatgan holda foydalanish tavsiya etiladi. Masalan, firma texnologik uskunasining o’rtacha yoshi, texnologiyaning o’rtacha yosh, jarohatlarni tez-tez bo’lishi, xodimlar qo’nimsizligi ko’rsatkichiga va boshqalar

   
   

Ishlab chiqarishning texnik darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarga quyidagilarni kiritish tavsiya etiladi:

1. Ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasi (avtomatlar orqasidan kuzatish bo’yicha va mashinalar yordamida ishlovchi asosiy va yordamchi ishchilarning asosiy va yordamchi ishchilarning umumiy soniga nisbati).

   
   

2. Texnologiya jarayonlarining taraqqiyot darajasi (taraqqiy etgan jarayonlarni rasmiy uslubiyotlarga muvofiq ularning umumiy soniga nisbati).

   
   

3. Texnologik jarayonlarning o’rtacha yoshi.

   
   

4. Texnologik uskunalarning o’rtacha yoshi.

   
   

5. Firma xodimlari mehnatining fond bilan ta’minlanganligi (asosiy ishlab chiqarish fondlari faol qismi qiymatining firma xodimlari soniga nisbati).

   
   

Ishlab chiqarishning tashkiliy darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarga quyidagilarni kiritish tavsiya etiladi:

1. Ishlab chiqarishning ixtisoslashganligi darajasi (masalan, sohaviy mahsulotning yillik hajmi qiymatini ushbu davrda ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy hajmiga nisbati).

   
   

2. Ishlab chiqarishning kooperatsiyaganligi darajasi (butlovchi mahsulotlar umumiy hajmining ushbu davrda ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy hajmiga nisbati).

   
   

3. Texnologik uskuna ishining almashuv koeffitsienti.

   
   

4. Firma shtat jadvalining to’ldirilganligi, %da.

   
   

5. Asosiy ishlab chiqarish ishchilarining firma xodimlari sonidagi salmog’i, %da.

   
   

6. Xodimlarning yil davomidagi qo’nimsizligi koeffitsienti, %da, jarohatlarning tez-tez bo’lishi ko’rsatkichi (hisobotga ko’ra).

   
   

7. Ish vaqtining yo’qotilishi, %da.

   
   

8. Jarohatlarning tez-tez bo’lishi koeffitsienti (ko’rsatkichi -statistik hisobotga

   
   

ko’ra).

9. Qisman ishlab chiqarish jarayonlarining quvvati bo’yicha mutanosibligi
   

koeffitsienti (ko’rsatkichi).

10. Ishlab chiqarish jarayonlari uzluksizligi koeffitsienti.

    
    

11. Ishlab chiqarish jarayonlari realligi koeffitsienti.

    
    

12. Ishlab chiqarish jarayonlari to’g’ri/shaxsliligi koeffitsienti.

    
    

13. Ishlab chiqarish jarayonlari bir maromdaligi koeffitsienti.

    
    

ICHTTD sanab o’tilgan omillarini taktik boshqarish ularni oshirish rezervlarini topish imkonini beradi. ICHTTD omillarini strategik boshqarishni amalga oshirish uchun ularning kelgusi o’zgarishlarini bashoratlash zarur.

ICHTTDning xususiy, umumlashtiruvchi va majmuaviy ko’rsatkichlarining olingan miqdoridan ularning taraqqiy etganligini tahlil qilish, ICHTTDni oshirish uchun tor joylarni topish va strategik bashoratlash uchun foydalaniladi.
ICHTTDni shartli ma’lumotlarda baholash, tahlil qilish va bashoratlashning misolini keltiramiz (10.2-jadval).

10.2-jadval Ishlab chiqarishning tashkiliy-texnik darajasini baholash va bashoratlash uchun o’xshash

ma’lumotlar

№	Ko’rsatkichlar	Salmo g’i	Omillar miqdori
			Norma tiv	haqiqiy
				2013y.	2014y .	2015y .
	1	2	3	4	5	6
1.	Ishlab chiqarishning mexanizatsiyalashganligi va avtomatlashganligi	0,50	0,75	0,40	0,63	0,72
2.	Texnologik jarayonlarning taraqqiy etganligi darajasi	0,25	0,80	0,45	0,75	0,75
3.	SHu jarayonlarning o’rtacha yoshi	0,10	3,0	4,0	2,1	2,3
4.	SHu uskunalarning o’rtacha yoshi, yil	0,08	4,0	5,2	3,0	3,8
5.	Firma xodimlari mehnati fond bilan ta’minlanganligi, mln. so’m/doll.	0,07	25,0	17,0	21,5	22,0
6.	Ishlab chiqarishning kooperatsiyalanganligi darajasi	0,08	0,60	0,45	0,55	0,63

7.	Ishlab chiqarishning ixtisoslashganligi darajasi	0,15	0,95	0,83	0,96	0,97
8.	SHu uskunalar ishlashining almashuv koeffitsienti	0,10	2,20	1,80	2,30	2,35
9.	Firma shtat jadvalining to’ldirilganligi, %	0,15	100,0	85,0	97,0	99,3
10	Asosiy ishlab chiqarish ishchilarining firma xodimlari sonidagi salmog’i, %	0,10	45,0	37,5	46,2	47,5
11	Xodimlar qo’nimsizligi koeffitsienti, %	0,15	9,0	26,1	12,3	8,9
12	Ish vaqtining yo’qotilishi, %	0,05	2,0	7,5	4,6	2,3
13	Jarohatlarning tez-tez bo’lishi koeffitsienti	-	-	0,031	0,012	0
14	Jarayonlarining quvvati bo’yicha mutanosibligi koeffitsienti	0,07	0,95	0,83	0,32	0,94
15	Ishlab chiqarish jarayonlari uzluksizligi koeffitsienti	0,05	0,80	0,71	0,76	0,82
16	Ishlab chiqarish jarayonlari bir maromdaligi koeffitsienti	0,10	0,90	0,63	0,75	0,86

10.2-jadval ma’lumotlari tahliliga ko’ra, 2013 yilda ICHTTD deyarli barcha ko’rsatkichlari normativlardan past bo’lgan, firma barcha yo’nalishlar bo’yicha tartibsiz bo’lgan.
2014 yilda korxona texnik katta jihozlarni o’tkazgan, ishlab chiqarish uskunalari, jarayonlarning yarmisi yangilagan, bu ishlab chiqarishning darajasi va jarayonlarning tashkiliyligini oshirishga imkon bergan. 2015 yilda texnik katta jihozlash yakunlangan va umuman ushbu davrda ICHTTD ning barcha xususiy ko’rsatkichlari yaxshilangan.
Kompьyuterlarni qo’llash bilan omillia tahlil usullaridan foydalanish uchun dastlabki ma’lumotlarning yetarlicha miqdori mavjud emasligi sababli ICHTTDning umumlashtiruvchi ko’rsatkichlarini (1) formulabo’yicha omillarning salmog’i (10.2- jadvalning 2-ustuniga qarang) va ularning haraktini (6-va 7- formulalarga qarang) hisobga olish yordamida baholashning ekspertli usullari qo’llanadi.
2013-2014 yillar uchun ma’lumotlar xususiy ko’rsatkichlarning dinamikasini belgilash uchun 10.2-jadvalda berilgan. ICHTTD 2015 yil ma’lumotlar bo’yicha baholanadi.
2013 yilda firma ishlab chiqarishining texnik darajasi quyidagilarga teng:


К  0,08 ^0,72  0,25  ^0,75  0,10  ^3,0  0,08  ^4,0  0,07  ²²  0,94

^ТУ 0,75

0,80

2,9

3,8 25

2013 yilda firma ishlab chiqarishining tashkiliy darajasi quyidagilarga teng:

К  0,08  ^0,63  0,15  ^0,97  0,10  ^2,35  0,15  ^99,3  0,10  ^47,5  0,15  ^9,0 

^ОУ 0,60

0,95

0,20

100

45,0

8,9

 0,05  ^2,0  0,07  ^0,94  0,05  ^0,82  0,10  ^0,86  0,98.

2,3

0,95

0,80

0,90

2015 yildagi firma ishlab chiqarishining tashkiliy-texnik darajasi Ka1 0,55, Ka2 0,45 og’irlikda quyidagilarga teng: