O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik–pedagogika instituti «kimyoviy texnologiya»

Muvozanatni siljitish omillari. Agar reaksiya sharoiti o’zgartirilsa, sistema muvozanat holatidan chiqadi,
ya’ni to’g’ri va teskari jarayonlarda bir xil o’zgarish bo’lmaydi. Muvozanatning buzilishiga reaksiyaga kirishuvchi 
moddalardan birining konsentratsiyasini o’zgarishi, bosim va haroratning o’zgarishi sabab bo’ladi. Har bir omil ta’sirini
alohida ko’rib chiqamiz: 


Konsentratsiyaning ta’siri. Muvozanatda ishtirok etayotgan moddalardan birining konsentratsiyasi oshirilsa,
muvozanat shu moddani kamayishi tomonga siljiydi; agar moddalardan birining konsentratsiyasi kamaytirilsa, mu-
vozanat shu moddaning hosil bo’lishi tomonga siljiydi. Masalan:
CO
2

+ H
2

 CO + H

2
O

tenglama bilan ifodalanadigan muvozanatdagi sistemaga CO

2
qo’shimcha qo’shilsa, sistema CO

2
konsentratsiyasini 

kamaytirishga intiladi, ya’ni muvozanat o’ng tomonga siljiydi. Aksincha, agar CO

2
ning miqdorini kamaytirsak, sistema 

uni ko’paytirishga intiladi, ya’ni muvozanat chap tomonga siljiydi.

Haroratning ta’siri. Harorat ko’tarilganda muvozanat endotermik reaksiya tomon, harorat pasaysa, muvozanat
ekzotermik reaksiya yo’nalishi tomonga siljiydi. Masalan, ammiak sintezida to’g’ri reaksiya ekzotermik va teskari 
reaksiya endotermik hisoblanadi:
N
2

+ 3H
2

 2NH

3
+ 92,4 kj 

Berilgan reaksiyada kimyoviy muvozanat harorat oshirilganda ammiakning parchalanishi tomonga, harorat pa-
saytirilganda esa ammiak hosil bo’lishi tomonga siljiydi. 


Bosimning ta’siri. Gaz moddalar ishtirok etadigan va umuman hajmi o’zgaradigan muvozanatdagi sistemalarda
kimyoviy muvozanat bosim o’zgarishi bilan siljiydi. Muvozanatdagi: 
2NO + O
2

 2NO

2
Sistemada bosim orttirilsa, muvozanat o’ng tomonga, ya’ni kam sondagi gaz molekulalari hosil bo’lish tomo-

niga siljiydi; bosim kamaytirilsa, aksincha, muvozanat chap tomonga siljiydi. Agar reaksiya paytida gaz molekulalarning

soni o’zgarmay qolsa, bunday sistemalarning muvozanati bosim ta’sirida o’zgarmay qoladi. Masalan: 
H

2

+ J
2
 2HJ 

Sistemaning muvozanatiga bosim ta’sir etmaydi. Kimyoviy muvozanatni siljishini 1884 yilda fransuz olimi Le-

Shatele tomonidan yaratilgan prinsip asosida tushuntiriladi va bu prinsip quyidagicha ta’riflanadi.