O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdrasi
-Modul. Shaxsning dispozitsion va gumanistik nazariyasi
Yüklə 461,29 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tayanch so‟z va iboralar
|
5-Modul. Shaxsning dispozitsion va gumanistik nazariyasi
83
12-Mavzu: Gordon Olport: shaxsning dispozitsion nazariyasi 1.G.Olport nazariyasiga umumiy tasavvur. 2.Shaxs xususiyatlari konsepsiyasi. Tayanch so‟z va iboralar: tipologiya, xamkorlik, depressiya, emotsionallik, fe‘l atvor, SHaxs xususiyati tizimini fe‘l-atvor pozitsiyasi doirasida urganish alternativ tipologiyadir (Eslatib utamiz, insonning uziga xos bulgan va turli vaziyatlarda namoyon buladigan sifatlari fe‘l-atvor deyiladi. Ya‘ni fe‘l-atvor tugrisida fakat xolatlararo barkarorlik xolatlarida suzlash mumkin: axir xar bir inson xayoti davomida bir bora bulsa, mexribon, xalol, oliyjanoblik deb nomlansa buladigan xarakatlar kiladi, lekin bu uning kelajakda doimo shunday buladi degani emas. Bunda barcha guruxlar uchun emas, balki xususiyatlari boshkalardan ajralib turadigan aloxida insondagi fe‘l-atvorni ifodalaydi. Agar shaxsni gurux portreti bilan takkoslaganda, fe‘l-atvor - kuprok umumlashtirilgan obraz doirasidan chikadigan xarakteristikaga va konkret sub‘ekning mantikiy xulk-atvoriga amal kilinadi. SHuning uchun tipologik yondashuv kupgina tandiklarga uchragani ajablanrali emas, fe‘l-atvor nazariyasi esa shaxsga idiografik yondashuvga asos solgan G.Ollport orkali ishlab chikilgan. Ollport tipologik yondashuvni tankid kilib «Xar kanday tipologiya butun shaxs tizimida kandaydir segmentning ajralib chikishiga va shu segmentga uziga xos bulmagan darajada axamiyat berilishi asoslanadi. Barcha tipologiyalar chegara urinsiz joyda chegera urnatadi. Xar bir tadkikotchi tabiatni uzicha kiymalaydi va fakat uzining maxsulotini e‘tiborga loyik deb e‘tirof etadi»- deb yozgan edi. Fe‘l-atvor barcha individual sferada ajralib turishi mumkin – shaxsiyatda, xarakterida, zakovatda, lekin biz shaxs xususiyatini urganishga e‘tiborni karatamiz. G,Ollport shaxs xususiyatiining kuyidagi sakkizta asosiy xarakteristkasini ajratib utadi(10,14): 1. SHaxs xususiyati – bu fakat nomigagina emas, balki mavjud belgi. Ya‘ni ular nazariy asoslar natijasi emas, balki xakikatdan odamlarda mavjuddir. 84
SHaxs xususiyati odat emas kuprok umumlashgan sifatdir. Odatlar birlashib, xususiyatlarga kushiladi. 3. SHaxs xususiyatlari fe‘l-atvorni xaraktlantiruvchi element xisoblanadi. Ya‘ni xususiyatlar insonni ularni namoyon kiladigan vaziyatni kidirish yoki xosil kilishga moyillik bildiradi. 4. Xususiyatlarning borligini fakat tajriba yuli Bilan aniklash mumkin. Garchi ular bevosita kuzatishlarga izn bermaydi, psixologik metodlar ularni namoyon kiladi. 5. SHaxs xususiyatlari boshka xusuksiyatlardan fakat nisbatan mustakildir. Xususiyatlar berkingan xolda yanada kuprok umumlashgan xulk-atvor xarakteristikasida namoyon buladi. 6. SHaxs xususiyatlari axlokiy yoki ijtimoiy baxoning sinonimii xisoblanmaydi. Va xususiyatning salbiy polyus kurinishi - bux ar doim «yomon», ijobiy esa xar doim xam «yomon» bulmaydi. 7. Xususiyatni u namoyon bulgan shaxs kontekstida yoki uning jamiyatda ommalashuvida kurib chikish mumkin. 8. Ayrim kiliklarning xususiyat bilan kelishmasligi insonda uning yukligini isbotlamaydi. Dastlab G.Ollport umumiy xususiyatlarni xarakteristika tarzida madaniyati me‘yorida bir-biridan ajralib turuvchi insonlarni va boshkalar bilan
Keyinchalik u oxirgilarni individual dispozitsiya (G.Ollport individual dispozitsiyani moslashuvchan xulk-atvorning muayyan turlarini neyropsixik elementlar kabi aniklaydi, xudi shular Ollportga kura shaxs psixologiyasi asosiy kizikishni ifodalaydi. Dispozitsiyalar orasida kamrok va kuprok aks etganini ajratish mumkin. Eng axamiyatli dispozitsiya – bu insonning butun xayoti davomidagi yulini belgilaydigan xususiyatlaridir (masalan, «raxmdillikka moyillik»). Markaziy dispozitsiya – xulk-atvorning bu atrofdagilarning oson bilib oladigan tendentsiyasidir. Ikkilamchi dispozitsiya – bu insondagi afzal kurish va vaziyatga 85
xakidagi tushunchalarida atrof muxitning ta‘siri va irsiyatga baravar axamiyat beradi. Tajriba yuli bilan aniklanadigan yondashuvga kelsak, bu amaliy izlanishlarda tasdiklanmagan, lekin shax xususiyatlarini urganishni konkretlashtirishda yordam berdi va rivojlanib bordi. Psixologiyada xususiyatlarni belgilaydigan bir kancha usullar mavjud (5). Birinchi usul – bu kontseplualizatsiya ya‘ni, nazariy tasavvurlarga javob beruvchi xususiyat izlanishi. Uzok yillar davomida aynan shu usul asosiy edi va F.Galьton, A.F.Lazurskiy isharida kullanilgan. Nazariy tasavvur kilish va xar kanday psixologik sifatni loyixalashtrish mumkinligi tushunarli, ammo, agar xususiyatni ajratishning ayrim talablariga rioya kilinmasa bu ishlar umuman befoyda bulishi mumkin. 1. Biror soddarok xususiyatni ajratib olish kerak. 2. Turli odamlardagi bir-biridan farklanadigan xususiyatga e‘tibor karatish kerak. 3. Kuprok tarkalgan xususiyatni urganish kerak. 4. Xususiyatning boshka sifatlar bilan boglik bulgan turlarini tanlamok foydalidir. Xususiyatni ajratishining keyingi usuli psixologik sifatlarning suz ma‘nosiga asosan tuzilgan. Psixosemantik metodlar xar bir insonning, asosiy ulchami kuch- kudrat, aktivlik va baxo bulgan uz semantik maydoniga ega bulishiga asoslangan. SHunday kilib, xar bir ob‘ekt va kurinish, inson uni xoxlaydimi yukmi, kuchli – kuchsiz, aktiv- passiv va mexribon- kaxrli kabi kabul kilinadi. Bu baxolash gayriixtiyoriy ravishda amalga oshiriladi, birok
metod, CH.Osgudning izlanishlarida asoslangan sinesteziyaning paydo bulishi (turli modallikning uzaro ta‘sirini kuzgatadigan), ob‘ektlarning maydon ichidagi uzaro joylashuvini ochib berishga imkon beradi. Agar bu ob‘ektlar xususiyatlar bulsa, biz ular xakida xam bilan jipslashgan, shuningdek bir-biriga karama-karshi bulgan yoki ortogonal (mustakil) sifatlar axborotini olamiz. U xolda xususiyatlarni yaxlitlashtirish mumkin: axir bittasining mavjudligidan kolganlarini xam muxokama kilish mumkin. Va nixoyat, uchinchi usul – bu bevosita kuzatuv ta‘siriga buysinmaydigan xarakteristikada namoyon buladigan faktorli analizga asos bulib xizmat kiladi, 86
darajada bulishi mumkin, faktor darajasi kancha yukori bulsa, shuncha kup psixologik sifatlarni aniklash mumkin. Bu ma‘noda xususiyatlar shaxsning uziga xosligini ta‘riflashi shart emas, shuningdek ular akl-idrokni xam tasvirlashi xam mumkin (R.Kettel va G.Ayzenkning faktorli analizga tayanganliklari shaxs psixologiyasiga xam, insonning intellektual kobiliyatlarini urganishda xam katta xissa kushgani tasodif emas). Faktorli yondashuv G.Ollportning «umumiy sifatlar» deb ta‘riflangan reallikni, xamda inson indiviualligi masshtabini kurib chikishda nominativ va idiografik urtasidagi oralikni urgatadi. Yüklə 461,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|