O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdrasi


-Modul. Shaxsning dispozitsion va gumanistik nazariyasi



Yüklə 461,29 Kb.
səhifə31/40
tarix01.12.2023
ölçüsü461,29 Kb.
#170600
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   40
Namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdras-fayllar.org

5-Modul. Shaxsning dispozitsion va gumanistik nazariyasi 


83



12-Mavzu: Gordon Olport: shaxsning dispozitsion nazariyasi 
1.G.Olport nazariyasiga umumiy tasavvur.
2.Shaxs xususiyatlari konsepsiyasi.


Tayanch so‟z va iboralar: tipologiya, xamkorlik, depressiya, emotsionallik, fe‘l
atvor,

SHaxs xususiyati tizimini fe‘l-atvor pozitsiyasi doirasida urganish alternativ


tipologiyadir (Eslatib utamiz, insonning uziga xos bulgan va turli vaziyatlarda 
namoyon buladigan sifatlari fe‘l-atvor deyiladi. Ya‘ni fe‘l-atvor tugrisida fakat
xolatlararo barkarorlik xolatlarida suzlash mumkin: axir xar bir inson xayoti 
davomida bir bora bulsa, mexribon, xalol, oliyjanoblik deb nomlansa buladigan
xarakatlar kiladi, lekin bu uning kelajakda doimo shunday buladi degani emas. 
Bunda barcha guruxlar uchun emas, balki xususiyatlari boshkalardan ajralib
turadigan aloxida insondagi fe‘l-atvorni ifodalaydi. Agar shaxsni gurux portreti 
bilan takkoslaganda, fe‘l-atvor - kuprok umumlashtirilgan obraz doirasidan
chikadigan xarakteristikaga va konkret sub‘ekning mantikiy xulk-atvoriga amal 
kilinadi. SHuning uchun tipologik yondashuv kupgina tandiklarga uchragani
ajablanrali emas, fe‘l-atvor nazariyasi esa shaxsga idiografik yondashuvga asos 
solgan G.Ollport orkali ishlab chikilgan. Ollport tipologik yondashuvni tankid kilib
«Xar kanday tipologiya butun shaxs tizimida kandaydir segmentning ajralib 
chikishiga va shu segmentga uziga xos bulmagan darajada axamiyat berilishi
asoslanadi. Barcha tipologiyalar chegara urinsiz joyda chegera urnatadi. Xar bir 
tadkikotchi tabiatni uzicha kiymalaydi va fakat uzining maxsulotini e‘tiborga loyik
deb e‘tirof etadi»- deb yozgan edi. 
Fe‘l-atvor barcha individual sferada ajralib turishi mumkin – shaxsiyatda,
xarakterida, zakovatda, lekin biz shaxs xususiyatini urganishga e‘tiborni karatamiz. 
G,Ollport shaxs xususiyatiining kuyidagi sakkizta asosiy xarakteristkasini ajratib
utadi(10,14):
1.
SHaxs xususiyati – bu fakat nomigagina emas, balki mavjud belgi. 

Ya‘ni ular nazariy asoslar natijasi emas, balki xakikatdan


odamlarda mavjuddir. 

84
2. 


SHaxs xususiyati odat emas kuprok umumlashgan sifatdir. Odatlar


birlashib, xususiyatlarga kushiladi. 
3.
SHaxs xususiyatlari fe‘l-atvorni xaraktlantiruvchi element 

xisoblanadi. Ya‘ni xususiyatlar insonni ularni namoyon kiladigan


vaziyatni kidirish yoki xosil kilishga moyillik bildiradi.
4.
Xususiyatlarning borligini fakat tajriba yuli Bilan aniklash mumkin. 

Garchi ular bevosita kuzatishlarga izn bermaydi, psixologik


metodlar ularni namoyon kiladi. 
5.
SHaxs xususiyatlari boshka xusuksiyatlardan fakat nisbatan 

mustakildir. Xususiyatlar berkingan xolda yanada kuprok


umumlashgan xulk-atvor xarakteristikasida namoyon buladi.
6.
SHaxs xususiyatlari axlokiy yoki ijtimoiy baxoning sinonimii 

xisoblanmaydi. Va xususiyatning salbiy polyus kurinishi - bux ar


doim «yomon», ijobiy esa xar doim xam «yomon» bulmaydi. 
7.
Xususiyatni u namoyon bulgan shaxs kontekstida yoki uning 

jamiyatda ommalashuvida kurib chikish mumkin.


8.

Ayrim kiliklarning xususiyat bilan kelishmasligi insonda uning


yukligini isbotlamaydi. 
Dastlab G.Ollport umumiy xususiyatlarni xarakteristika tarzida madaniyati
me‘yorida 
bir-biridan
ajralib

turuvchi


insonlarni 
va
boshkalar 

bilan
takkoslanmaydigan idividual (morfologik) insonlarni uzaro ajratib chikdi. 


Keyinchalik u oxirgilarni individual dispozitsiya (G.Ollport individual
dispozitsiyani moslashuvchan xulk-atvorning muayyan turlarini neyropsixik 
elementlar kabi aniklaydi, xudi shular Ollportga kura shaxs psixologiyasi asosiy
kizikishni ifodalaydi. 
Dispozitsiyalar orasida kamrok va kuprok aks etganini ajratish mumkin. Eng 

axamiyatli dispozitsiya – bu insonning butun xayoti davomidagi yulini


belgilaydigan xususiyatlaridir (masalan, «raxmdillikka moyillik»). Markaziy 
dispozitsiya – xulk-atvorning bu atrofdagilarning oson bilib oladigan
tendentsiyasidir. Ikkilamchi dispozitsiya – bu insondagi afzal kurish va vaziyatga 

85
moslashish namoyon buladigan xislat (10,14). Ollport uzining dispozitsiya 


xakidagi tushunchalarida atrof muxitning ta‘siri va irsiyatga baravar axamiyat


beradi. Tajriba yuli bilan aniklanadigan yondashuvga kelsak, bu amaliy 
izlanishlarda
tasdiklanmagan, 
lekin
shax

xususiyatlarini


urganishni 
konkretlashtirishda yordam berdi va rivojlanib bordi.
Psixologiyada xususiyatlarni belgilaydigan bir kancha usullar mavjud (5). 

Birinchi usul – bu kontseplualizatsiya ya‘ni, nazariy tasavvurlarga javob beruvchi


xususiyat izlanishi. Uzok yillar davomida aynan shu usul asosiy edi va F.Galьton, 
A.F.Lazurskiy isharida kullanilgan. Nazariy tasavvur kilish va xar kanday
psixologik sifatni loyixalashtrish mumkinligi tushunarli, ammo, agar xususiyatni 
ajratishning ayrim talablariga rioya kilinmasa bu ishlar umuman befoyda bulishi
mumkin. 1. Biror soddarok xususiyatni ajratib olish kerak. 2. Turli odamlardagi 
bir-biridan farklanadigan xususiyatga e‘tibor karatish kerak. 3. Kuprok tarkalgan
xususiyatni urganish kerak. 4. Xususiyatning boshka sifatlar bilan boglik bulgan 
turlarini tanlamok foydalidir.
Xususiyatni ajratishining keyingi usuli psixologik sifatlarning suz ma‘nosiga

asosan tuzilgan. Psixosemantik metodlar xar bir insonning, asosiy ulchami kuch-


kudrat, aktivlik va baxo bulgan uz semantik maydoniga ega bulishiga asoslangan. 
SHunday kilib, xar bir ob‘ekt va kurinish, inson uni xoxlaydimi yukmi, kuchli –
kuchsiz, aktiv- passiv va mexribon- kaxrli kabi kabul kilinadi. Bu baxolash 
gayriixtiyoriy
ravishda 
amalga
oshiriladi, 

birok
psixosemantik 


metod,
CH.Osgudning izlanishlarida asoslangan sinesteziyaning paydo bulishi (turli 

modallikning uzaro ta‘sirini kuzgatadigan), ob‘ektlarning maydon ichidagi uzaro


joylashuvini ochib berishga imkon beradi. Agar bu ob‘ektlar xususiyatlar bulsa, biz 
ular xakida xam bilan jipslashgan, shuningdek bir-biriga karama-karshi bulgan
yoki ortogonal (mustakil) sifatlar axborotini olamiz. U xolda xususiyatlarni 
yaxlitlashtirish mumkin: axir bittasining mavjudligidan kolganlarini xam
muxokama kilish mumkin. 
Va nixoyat, uchinchi usul – bu bevosita kuzatuv ta‘siriga buysinmaydigan 

xarakteristikada namoyon buladigan faktorli analizga asos bulib xizmat kiladi,




86
lekin bu butun bir tup xususiyatga ta‘sir kilishi mumkin. Faktorlar bir necha 


darajada bulishi mumkin, faktor darajasi kancha yukori bulsa, shuncha kup


psixologik sifatlarni aniklash mumkin. Bu ma‘noda xususiyatlar shaxsning uziga 
xosligini ta‘riflashi shart emas, shuningdek ular akl-idrokni xam tasvirlashi xam
mumkin (R.Kettel va G.Ayzenkning faktorli analizga tayanganliklari shaxs 
psixologiyasiga xam, insonning intellektual kobiliyatlarini urganishda xam katta
xissa kushgani tasodif emas).
Faktorli yondashuv G.Ollportning «umumiy sifatlar» deb ta‘riflangan 

reallikni, xamda inson indiviualligi masshtabini kurib chikishda nominativ va


idiografik urtasidagi oralikni urgatadi.



Yüklə 461,29 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   27   28   29   30   31   32   33   34   ...   40




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin