O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdrasi

10-mavzu: Djulian Rotterning ijtimoy o‟rganish nazariyasi 

Reja: 
1.Ijtimoiy o‗rganish nazariyasining asosiy tamoyillari. 2.Xulq-atvorni prognoz 
qilishning asosiy formulasi.
3.Internal va eksternal lokus nazorati 


Tayanch so‟z va iboralar:

---

78

10-mavzu: Djordj Kellining shaxs kognitiv nazariyasi 
Reja:

1.Konstruktiv alternativ.

2.Shaxs konstrukti: real voqelik modeli.
3.Kellining shaxs konstrukt nazariyasini asosiy postulati.
4.Kelli bo‗yicha shaxs konstruktiv tiplari.


Tayanch so‟z va iboralar: kognitiv, gumatinstik, ijtioiy muxit, konstrukt,

Kognitiv dissonans
SHaxsga

doir
kognitiv 

nazariya
gumanistik 
maktab
vakillari 

qarashlariga yaqin bo‘lsada, muhim tafovutlarga ham ega. Kognitiv nazariya

asoschisi deb amerikalik psixolog Dj.Kelli (1905—1967) tilga olinadi. 
Uning fikriga ko‘ra odam faqat bir narsani - hayotda nima ro‘y berganini va
ro‘y berishi mumkinligini bilishni istaydi. SHaxs taraqqiyotining asosiy manbai, 
Kelli
fikriga

ko‘ra,
ijtimoiy 

muhit. Kognitiv nazariya inson xulqiga intellektual jarayonlar ta‘siriga
alohida urg‘u qo‘yadi. Mazkur nazariyada har bir odam bo‘lajak hodisalarni 
oldindan
bilish

imkoniyatini

beradigan ashyolar tabiati to‘g‘risidagi 
farazlarini tekshiruvchi olimga qiyoslanadi. Har qanday hodisa ko‘pkarra
talqin etilish imkoniyatiga ega. Ushbu yo‘nalishdagi asosiy tushuncha 
―konstrukt‖ tushunchasidir (ing. construct — qurmoq). Bu tushuncha ma‘lum
bilish jarayonlar xususiyatlarini (idrok, xotira, tafakkur, nutq) qamrab 
oladi.
Konstruktlar 

sharofati

tufayli

odam
nafaqat

olamni
anglaydi, 
balki shaxslararo munosabatlarni ham o‘rnatadi. Mazkur munosabatlar
negizida yotgan konstruktlar shaxsga doir konstruktlar deb nomlanadi 
(Fransella F., Bannister D., 1987). Konstrukt — bu odam o‘zini va o‘zgalarni idrok
etish usulini belgilaydigan o‘ziga xos klassifikator qolipdir. 
Kelli
nuqtai

nazariga

binoan,

har
birimiz

faraz
qilamiz

va
uni

tekshirib
yashaymiz, 
bir
so‘z

bilan
aytganda, 

xos
konstruktlar 

(klassifikator) yordamida ko‘rib turgan odamimiz aqlli yo aqlli emasligi,

---

79
qobiliyatli yo qobiliyatsiz ekanligi va h.,ni aniqlash muammosini hal qilish 

bilan shug‘ullanadi. Har bir konstrukt «dixotomiya» (ikki qutbga)ga ega;

«aqlli/aqlli emas», «qobiliyatli/qobiliyatsiz» va h. Odam hodisa tavsif 
etadigan ehtimolli
yakunni aniqroq ifodalaydigan dixotomik konstrukt 
qutbini ixtiyoriy ravishda tanlaydi, ya‘ni bashorat qilish imkonini
beradigan 
konstruktdan
foydalanadi. 
Ayrim
konstruktlar 

tor
doiradagi 

hodisalar tavsifini berish uchun yaroqli bo‘lsa, boshqalari keng qo‘llanilish
ko‘lamiga ega. Masalan, ―aqlli/ahmoq‖ konstrukti ob-havo tavsifini berishga 
yaroqsiz bo‘lsa, ―yaxshi/yomon‖ konstrukti turmushimizning barcha hodisalarini
tavsif etish imkonini beradi. 
Odamlar
bir-biridan 
nafaqat
konstruktlar 
miqdori
bilan,

balki
ularning joylashuvi bilan ham farq qilishadi. Ongda tezkor o‘zini namoyon 

qiladigan konstruktlar dinat, sekinroq namoyon bo‘ladigan konstruktlar —

subordinat deb nomlanadi. Masalan, kimgadir duch kelganda uni aqlli yoki ahmoq
nuqtai nazaridan baholayotgan bo‘lsangizda, birozdan so‘ng mehribon yo 
jahldor deb baholayotgan bo‘lsangiz sizning ―aqlli/ahmoq‖ konstruktingiz
dinat,

―ezgu/yovuz‖

konstruktingiz 
subordinat
sanaladi. 
Odamlar
o‘rtasidagi 
do‘stlik,
muhabbat 
va
h.,

kabi
normal

munosabatlar odamlar konstruktlari monand bo‘lsagina vujudga kelishi
mumkin. Tasavvur qilib ko‘ring, ikki kishi muvaffaqiyatli munosabatga 
kirishmoqchi
bo‘lganda 
birida
―axloqli/axloqsiz‖ 

konstrukti

ustivor

bo‘lsa-yu, boshqasida bunday konstruktning o‘zi bo‘lmasa nima ro‘y berishi

mumkin.

Konstruktlarga doir tizim statik (o‘zgarmas) hosila emas, u hayotiy

tajriba ta‘siri ostida muttasil o‘zgarib turadi, ya‘ni shaxs butun hayoti 
davomida shakllanadi va taraqqiy etadi. SHaxsda ―ong‖ ustivorlik qiladi.
Ongsizlik 
olis
(subordinat) 

konstruktlarga

taalluqlidir. 
Mazkur
konstruktlardan 

odam
olamning 

idrok
etilayotgan 

hodisalarini

talqin

etishda kamdan-kam foydalanadi. Kelli shaxs erkinligi cheklangan deb hisoblaydi.

Inson

hayotida

---

80
davomida shakllangan konstruktlar tizimi cheklovlarga aylanadi. Biroq u 

odam hayoti butkul determinatsiyalashgan (belgilangan) deb hisoblamagan.

Har qanday vaziyatda odam muqobil bashoratlarni yaratish imkoniyatiga ega. 
Tashqi olam – ezgu ham, yovuz ham emas – u biz miyamizda qanday tasavvur
qilsak – shunday. Kognitivistlar fikriga ko‘ra odam taqdiri o‘z qo‘lidadir. 
Insonning ichki olami sub‘ektiv bo‘lib, uning ichki olami uning tasavvuri
hosilasidir va odam tashqi olamni o‘z ichki olami voqeligi orqali talqin 
qiladi.
Mazkur

kontseptsiyaning

ustivor

unsuri
shaxsga

doir
konstruktlardir. 
U,
o‘z

navbatida,

ikki

darajalidir:

1) ustivor konstruktlar bloki — konstrukt tizimi yuqorisida joylashgan 
50 yaqin asosiy konstruktlar. Odam ushbu konstruktlardan boshqa odamlar bilan
o‘zaro ta‘sirga kirish maqsadida ko‘p foydalanadi, ya‘ni ong markazida 
turadi.
2) periferik konstruktlar bloki — qolgan barcha konstruktlar. Ushbu 
konstruktlar individual hosilalar bo‘lgani bois bir necha yuzlabdan bir
necha minggacha bo‘lishi mumkin. SHaxs xususiyatlari mazkur ikki blok 
konstruktlarning
birgalikdagi 
ishlash natijasi sifatida namoyon bo‘ladi. SHaxslarning ikki toifasi
farqlanadi: kognitiv