O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

tg
i
, bundan
1
0
18
2
=
a
ga tengdir;
K-havoning qarshilik koeffitsienti,
- yengil avtomobil uchun
;
35
,
0
....
20
,
0
=
K
- yuk avtomobil uchun
;
60
,
0
...
55
,
0
=
K
- avtobus uchun
;
40
,
0
....
24
,
0
=
K
f-avtomobil g’ildiragining yo’lda g’ildirashiga yo’lning qarshilik
koeffitsienti, u yo’l turiga bog’liq bo’lib asfaltli yo’llar uchun 0,018-0,020;
shag’alli yo’llar uchun 0,02-0,025; tuproqli yo’l uchun 0,025-0,035; qumli yo’l
uchun 0,010-0,030 ga tengdir;
F- avtomobilning ko’ndalang yuzasi, m:
- yengil avtomobil uchun,
H
B
F
×
×
=
1
78
,
0
, m
2
,
- yuk avtomobil uchun,
H
B
F
×
=
, m
2
,
V
1
- avtomobilning eng katta eni, m;
N - avtomobilning eng katta balandligi, m;
V - avtomobilning oldingi g’ildiraklari orasidagi masofa;
ку
h
- avtomobil kuch uzatmasining F. I. K:
- yengil avtomobil uchun - 0,90-0,92;
- yuk avtomobil uchun - 0,82-0,85 ga teng bo’ladi.
Tirsakli valning aylanishlar sonlarining oraliqlarini quyidagicha qabul
qilinadi:
A) Karbyuratorli dvigatellar uchun:
1200
400
min
1
¸
=
= n
n
ayl/min dan
(
)
N
n
n
×
¸
=
2
,
1
1
,
1
max
gacha sakkizta oraliqni qabul qilinadi,
ya’ni;
;
2
,
0
2
N
n
n
×
=
;
4
,
0
3
N
n
n
×
=
;
6
,
0
4
N
n
n
×
=
N
n
n
×
= 8
,
0
5
;
;
9
,
0
6
N
n
n
×
=
;
0
,
1
7
N
n
n
×
=
;
1
,
1
8
N
n
n
×
=
va
;
2
,
1
9
N
n
n
×
=
B) Dizel dvigatellari uchun:
700
350
min
1
¸
=
= n
n
ayl/min dan
N
n
gacha to’rtta oraliq, ya’ni;
;
43
,
0
2
N
n
n
×
=
;
65
,
0
3
N
n
n
×
=
N
n
n
×
= 86
,
0
4
va
N
n
n
×
= 0
,
1
5
; larni qabul qilinadi, sababi, dizellarda
aylanishlar sonini ortiqcha oshirish mumkin emas, chunki inertsiya kuchi ortib
ketadi;
-
N
n
maksimal quvvatdagi aylanishlar soni.
Tirsakli valning istalgan aylanishlar n
x
sonida dvigatelning izlanayotgan
unumli burovchi momenti quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
,
9554
.
.
x
x
e
x
e
n
N
M
×
=
N·m,
(2.14)
Dvigatelning izlanayotgan unumli solishtirma yonilg’i sarfi quyidagicha
aniqlanadi:

---

174
ú

ú
û
ù
ê
ê
ë
é
÷÷
ø
ö
çç
è
æ
×
+
÷÷
ø
ö
çç
è
æ
-
×
=
2
.
.
N
x
N
x
N
e
x
e
n
n
c
n
n
b
a
g
g
, g/(kVt·soat)
(2.15)
bu yerda, a, v, s - dvigatel turlarini e’tiborga oluvchi koeffitsientlar:
- karbyuratorli dvigatel uchun: a=1,2; v=1,0; s=0,8;
- dizel dvigatel uchun: a=1,55; v=1,55; s=1,0; ga teng bo’ladi;
g
e.N
- maksimal quvvatdagi solishtirma yonilg’i sarfi, g/(kVt·s).
Solishtirma yonilg’i sarfi quyidagicha ifoda bilan aniqlanadi:
e
п
N
e
Q
g
h
×
×
=
6
,
3
10
3
.
, g/(kVt/s)
(2.16)
bu yerda, Q
p
-yonilg’ining pastki issiqlik berish qobiliyati:
- benzin uchun , Q
p
=43,93 MJ/kg;
- dizel yonilg’isi uchun, Q
p
=42,50 MJ/kg;
е
h
-dvigatelning unumli foydali ish koeffitsienti:
karbyuratorli dvigatel uchun
е
h
=0,25-0,33,
dizel dvigatel uchun
е
h
=0,35-0,40,
Dvigatelning izlanayotgan soatli yonilg’i sarfi quyidagi ifoda bilan
aniqlanadi:
x
e
x
e
х
ё
N
g
G
.
.
3
.
10
×
×
=
-
, kg/soat.
(2.17)
Tirsakli valning aylanishlar soni bo’yicha hisoblangan N
e.x
, M
e.x
, g
yo.x
va G
yo.x
qiymatlarni 2.1-jadvalga to’ldiriladi.
2.1-jadval
Tashqi tezlik tavsifnomaning ko’rsatkichlari
n
x
ayl/min
N
e.x.
, kVt
M
e.x.
, kVt
g
yo.x.
,
g/kVt·soat
G
yo.x.
, kg/soat
Jadval asosida N
ex
=f(n), M
ex
=f(n), G
yo.x
=f(n) va g
yox
=f(n) grafiklarni quriladi
(2.1-jadval). Bu grafik dvigatelning tashqi tezlik tavsifini ifodalaydi (2.5-rasm).
2.5.- rasm. Karbyuratorli dvigatelning tashqi tezlik tavsifnomasi grafigi.

---

175
1. Avtomobilga ta’sir etuvchi qarshilik kuchlari

1.1 G’ildirakning g’ildirashiga qarshilik kuchi
Avtomobil g’ildiraklarining g’ildirashi uch xil sharoitda bo’ladi:
a) elactik shinali g’ildirak deformatsiyalanmaydigan qattiq yo’l ustida harakat
qiladi;
b) elastik shinali g’ildirak deformatsiyalanadigan yo’l ustida harakatlanadi;
v) qattiq g’ildirak deformatsiyalanadigan yo’l ustida harakatlanadi.
G’ildirashga qarshilik kuchi, g’ildirakka yuk og’irligidan tushgan kuch, shina
va yo’lning deformatsiyasi hamda shina siratining yo’l sirti bilan ishqalashiga
bog’liq bo’ladi.
Avtomobil qattiq qoplamali yo’lda harakatlanganda g’ildirak shinasining
deformatsiyalanishi natijasida g’ildirashga qarshilik ko’rsatuvchi kuch ortib ketadi.
Bu kuchning miqdorini quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
Tekis yo’lda
(
)
f
G
f
R
R
Р
a
f
×
=
×
+
=
2
1
, N
(4.1)
bu yerda
R
1
, R
2
– oldingi va orqa g’ildiraklarga ta’sir etuvchi reaktsiya kuchlari, N.
f - g’ildirashga qarshilik koeffitsienti;
G
a
– avtomobilning yuki bilan to’la og’irligi, N.
G’ildirashga qarshilik koeffitsientini f oldingi va keyingi g’ildiraklar uchun bir
xil qabul qilinadi, undan tashqari avtomobilning harakat tezligi 60 - 80 km
/soatdan
kichik qiymatlarida g’ildirashga qarshilik koeffitsientini f
0
, katta qiymatlarida f bilan
belgilanadi:
g’ildirashga qarshilik koeffitsienti yo’lning turi va ahvoli, shinaning
konstruktsiyasi, kord qatlami, kord iplarining soniga;
shinaning texnik holati; avtomobilning tezligi; shinadagi bosim; g’ildirakning
yonaki sirpanishi; yo’lning notekisligi kabi omillarga bog’liq bo’ladi.
Avtomobil 80 km
/soat tezlikdan yuqori tezlikda harakatlanganda g’ildirashga
qarshilik koeffitsientini emprik ifoda yordamida quyidagicha aniqlanadi:
÷÷
ø
ö
çç
è
æ
+
×
=
2000
1
2
max
.
0
a
V
f
f
,
(4.2)
bu yerda; V
a
– avtomobilning tezligi, km
/soat.

Quyida yo’l turlari bo’yicha

f
o
ning qiymatlari keltirilgan:
(
)
c
км
V
f
a
/
80
0
<
bo’ladi
qoniqarli asfaltlagan yo’lda 0,018-0,020
tosh yo’lda 0,023-0,030
shag’alli yo’lda 0,020-0,025
tuproqli yo’lda 0,025-0,035
qumli yo’lda 0,100-0,300
qorli yo’lda 0,070-0,300
hisoblashlarda f ning o’rtacha qiymatlarini qabul etiladi.
8. Avtomobilning balandlikka chiqishda qarshilik kuchi, g’ildirashga