O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

4.1. Avtomobilning tebranishi
Avtomobil yo’lda yurib harakatlanayotganda uning kuzovi, kabinasi, ramasi
va ramaga o’rnatilgan mexanizmlar fazoda joylashgan bo’lib, oltita erkinlik
darajasiga ega (uchta chiziqli va uchta burchakli), ular o’zaro tik bo’lgan OX, OU,
OZ o’qlar bo’ylab va o’qlar atrofida tebranib harakatlanadi (14.3-rasm).

---

223
14.3-rasm. Avtomobilning tebranishi

To’g’ri chiziqli tebranish:
Z-Z o’q bo’ylab sakrab-tushib tebranish;
X-X o’q bo’ylab tortilib-qaytib tebranish;
U-U o’q bo’ylab qimirlab tebranish.
Burchakli tebranish:
U-U o’q atrofida qimirlab tebranish (galopirovanie);
X-X o’q atrofida tebranib tebranish;
Z-Z o’q atrofida ta’sir ko’rsatib tebranish.
Avtomobilning yurish ravonligini osonlashtirish uchun ikkita erkinlik
darajasiga ega bo’lgan tizim deb qabul qilinadi:
Birinchisi Z-Z o’q bo’ylab tik tebranish;
Ikkinchisi-ko’ndalang U-U o’q atrofida burchakli tebranish. Ikki xil
tebranishlar birgalikda odam organizmiga katta ta’sir qiladi. Misol: piyoda yurgan
odamning o’rtacha qadami 0,75m va yurish tezligi 3-4 km/soat bo’lsa, odamning
yuqoriga tebranishi (3000-4000)/(0,75·60)=67-89marta/min. Bo’ladi, tezlik 4-5
km/soat bo’lsa tebranish soni 90-110 marta/min. Bo’ladi. Yengil avtomobilning
tebranishi minutiga 60-80 marta, yuk avtomobilniki minutiga 100-130 martaga
teng. SHuning uchun avtomobilning tik tebranishini yumshoq osmalar va
amortizatorlar yordamida kamaytiriladi.
Avtomobilning burchakli tebranishini esa, osma konstruktsiyasini
takomillashtirish va avtomobil massasini bo’ylama o’q bo’yicha to’g’ri taqsimlash
hisobiga va amartizator hisobiga kamaytirish mumkin.
Haydovchini toliqmasligi uchun uning o’rindig’i prujinali osma bilan,
yo’lovchilarni toliqmasligi uchun o’rindiqlar prujinali yoki yumshoq bo’lishi zarur.
Amortizatorlar prujinali, ressorli, gidravlik va rezinali bo’lib, ular g’ildirak
bilan rama yoki kuzovning orasiga o’rnatiladi.
Osma va amortizatorlar ishining samaradorligi tik tebranishni so’nish
koeffitsienti h orqali aniqlanadi:
K
a
m
K
h
=
.
(14.12)
bu yerda K
a
-amortizatorning qarshilik koeffitsienti, N·c/m; m
k
-g’ildirakka
tushgan ressorlangan, massa, N·c
2
/m;
So’nish koeffitsienti bilan osma bikrligi (erkin tebranishning burchakli
chastotasi-
w
) orasidagi bog’lanishni tik tebranishning so’nish nisbiy koeffitsienti
orqali aniqlanadi:
w
y
h
=
,
(14.13)

---

224
Zamonaviy avtomobillar uchun

=
y
0,15-0,3. Erkin tebranish amplitudasini
bir davr ichida so’nish intensivligini tik tebranishlar dekrementi deyiladi va u
quyidagicha aniqlanadi:
¢
¢
¢
¢
=
3
2
3
2
2
1
2
1
;
;
;
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
Z
d
K
-.
bu yerda, Z
1
, Z
2
-tebranishning dastlabki va ohirgi davrdagi amplitudalari;
Z
1
', Z
2
'- ishorasi manfiy bo’lgan tebranishning dastlabki va oxirgi davrdagi
ampletudalari.