O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

8. Tezlikni oshirishga ketgan vaqt va yo’lini hisoblash va grafik
usulida aniqlash.
SHuning uchun bu tenglamalarni qo’shimcha grafik usulda yechish mumkin.
Buning uchun avtomobilning bitta uzatmasi uchun qurilgan dinamik omil
grafigi bo’lishi lozim (7.3-rasm).
7.3-rasm. Tezlanish vaqtini grafik usulda aniqlash.
Abtsissa o’qining pastiga Ψ  masofada ikkinchi koordinata sistemasini
chizamiz. Ordinata o’qiga m
t
masshtabda vaqtni sekundlarda qo’yamiz.
Demak m
t
=c/mm. Tezliklar o’qining masshtabi
мм
c
м
m
v
/
=
bo’ladi.
Abtsissa o’qining davomida chap tomonida ihtiyoriy OR kesmani belgilaymiz.
OR kesmaning miqdori quyidagicha aniqlanadi.
(
)
v
Д
t
m
m
m
OP
×
=
bu yerda m
D
- dinamik omil ordinatasining masshtabi, (N/ mm).
Tezlanish vaqtini aniqlash uchun dinamik omil grafigini V
1
-V
2
; V
2
-V
3
; V
4
-V
5
;
V
5
-V
6
, bo’laklarga bo’lamiz. Bu bo’laklar ichida dinamik omil o’zgaramas o’rtacha
qiymatga ega bo’ladi deb hisoblaymiz, ya’ni D
1
, D
a
, D
3
-D
5
. Avtomobilning tezligi
V
1
dan V
2
gacha o’zgarishi uchun sarf bo’lgan vaqtni topish uchun o’rtacha
dinamik omil D
1
ni ordinata o’qiga soyasini tushiramiz va P
qutb
bilan tutashtiramiz.
So’ngra V
1
tezlikning pastki o’qdagi soyasi 1
1
orqali 1R kesmaga perpendikulyar

---

188
o’tkazamiz. Bu perpendikulyarni 2

1
nuqta bilan kesishguncha davom ettiriladi.
Aniqlangan 1
1
-2
1
kesma tezlik V
1
dan V
2
gacha o’zgaragandagi sarflangan vaqtning
o’zgarishini ko’rsatadi. SHunga o’xshash V
1
dan V
2
ga qadar o’zgaragandagi
vaqtni topish uchun D
2
ni soyasi 2 ni qutb R bilan birlashtirib, o’nga 2
1
nuqtadan
perpendikulyar o’tkazamiz. O’tkazilgan perpendikulyarni 3
1
nuqtagacha davom
ettiriladi. SHunday usul bilan har bir tezliklar bo’lagi uchun sarflangan vaqtni
aniqlash mumkin. Umumiy tezlanish vaqti esa quyidagicha aniqlanadi:
t= t
1
+t
2
+t
3
+--..t
n
.
(7.5)
Grafikda aniqlangan siniq chiziqlar t=f(Va) funktsiya hisoblanadi.
Tezlanish yo’lini aniqlashda ham masofalari teng bo’laklarga bo’lingan
dinamik omil tavsifidan foydalniladi (7.4-rasm).
7.4-rasm. Tezlanish yo’lini grafik usulda aniqlash.
Pastdagi Ψ masofaga qurilgan koordinatalar sistemasini ordinatasiga S
masofani qo’yiladi. Tezlanish yo’lining masshtabi quyidagicha aniqlanadi
(m/mm):
Д
v
айл
S
m
m
g
m
2
d
=
Har bir bo’lakning o’rtacha dinamik omili bo’lgan 1,2,3,4,5 nuqtalarni
koordinata boshi bilan tutashtiramiz. Avtomobil tezligini V
1
dan V
2
gacha
o’zgartirish vaqtida bosib o’tgan masofani aniqlash uchun α  nuqtadan 10 ga
perpendikulyar o’tkazamiz, perpendikulyarning davomi v nuqtagacha davom etadi
α dan v nuqta gacha bo’lgan masofa tezlikni V
1
dan V
2
ga yetgunga qadar yurgan S
1
yo’lni bildiradi. Tezlik V
2
dan V
3
gacha o’zgargandagi masofani aniqlash uchun v
nuqtadan 20 ga perpendikulyar o’tkazib uni S nuqtagacha davom ettiramiz. V dan S
gacha bo’lgan masofa tezlikni V
2
dan V
3
gacha yetgunga qadar yurgan S
2
yo’lni
bildiradi. Bu usul bilan tezlikning har bir bo’lagi uchun masofalarni aniqlansa, S=f
(V
a
) ni ifodalovchi siniq chiziqka ega bo’linadi.

---

189
Tezlanish bilan bosib o’tilgan umumiy yo’lning qiymati tezlikning ayrim

bo’laklarida bosib o’tilgan masofalarning yig’indisiga teng, ya’ni: