O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi namangan muhandislik-qurilish instituti transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi fani bo’yicha

V. Hisobotni tuzish tartibi.
5.1 Avtomobilning umumiy texnik tasnifi to’g’risida qisqacha ma`lumot
yozing;
5.2 Avtomobil dvigatelining texnik tasnifi to’g’risida qisqacha ma`lumot
yozing;
5.3 Avtomobil agregatlarining texnik tasnifi to’g’risida qisqacha ma`lumot
yozing;
5.4 Avtomobil va dvigatelning umumiy texnik tasnifini 11.1-jadvalga
to’ldiring;
5.5 Avtomobil mexanizmlari, tizimlari va agregatlarining texnik tasnifini 11.2-
jadvalga to’ldiring.
VI. Tajriba ishi bo’yicha quyidagi savollarga og’zaki javob beriladi.
6.1 Avtomobilning texnik tasnifini tushuntiring?
6.2 Avtomobilning texnik tasnifini tuzishni tushuntiring?
16-Tajriba ishi. Transmissiya va uzatmalar qutisining xar bir
pog’onasidagi uzatishlar sonini aniqlash.
Mavzu: Transmissiya va uzatmalar qutisining har bir pog’onadagi uzatishlar
sonini aniqlash.
Ishning maqsadi: Uzatmalar qutisining uzatish sonlarini aniqlash.
Loyixalanayotgan avtomobil uzatmalar qutisining uzatish soni qatorini
asosiy yurish tezligi uchun aniqlanadi.
Hozirgi zamon avtomobillarning uzatmalar qutisining uzatish sonlarining
tuzilishi geometrik progressiya bo’yicha tanlanib olinadi. Bunda uzatmalar qutisini
uzatish sonlarining nisbati geometrik progressiyani asosi “q” ni tashkil etishi
lozim, ya`ni:
q
U
U
U
U
U
U
U
U
U
U
n
n
=
=
=
=
=
-1
4
5
3
4
2
3
1
2
...
..........
bu yerda; U
1
, U
2
, U
3
,.....,U
n
turli uzatmalardagi uzatish sonlari;
n-uzatmalar soni.
Geometrik progressiyasining asosi “q” ni quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:

---

290
1

max
1
-
=
n
k
k
P
P
q
bu yerda,
1
k
P
va
max
k
P
-avtomobilning birinchi uzatmadagi tortish kuchi va birinchi
tezlikdagi maksimal tortish kuchi.
Avtomobilning birinchi uzatmadagi tortish kuchi quyidagi ifoda bilan
aniqlanadi:
ky
k
H
k
r
U
M
P
h
×
×
=
1
1
, N
bu yerda; M
n
-dvigatel tirsakli valining nominal burovchi momenti,
104
5400
8
,
58
9550
9550
max
.
=
×
=
×
=
N
e
H
n
N
M
N·M
bu yerda,
max
.
e
N
-dvigatelning maksimal quvvati,
max
.
e
N
=58,8 kvt;
N
n
-dvigatelning maksimal quvvatdagi tirsakli valning aylanishlar soni,
N
n
=5400 ayl
/min.
1. U
1
-Uzatmalar qutisining 1-tezlikdagi uzatish soni
242
,
3
903
,
0
6
,
121
356
,
0
15500
35
,
0
max
.
max
.
1
1
=
×
×
×
=
×
×
×
=
ky
b
k
a
v
M
r
G
D
U
h
bu yerda,
max
.
1 v
D
-avtomobilning 1-tezlikdagi maksimal dinamik omili,
max
.
1 v
D
=0,32...0,525 gacha
max
.
1 v
D
=0,35 ni qabul qilamiz;
G
a
-avtomobilning yuk bilan to’la og’irligi, G
a
=15500 n;
r
k
-g’ildirakning dumalash radiusi u quyidagicha,
(
)
(
)
356
,
0
13
,
0
1
176
,
0
406
,
0
5
,
0
1
5
,
0
=
-
×
+
×
=
-
×
+
×
=
l
b
d
r
k
m
bu yerda; d—g’ildirak shinasining diska kiradigan ichki diametri, d=0,406 m,
b-shinaning eni, b=0,176 m,
λ-shina deformatsiyasining koeffitsienti,
engil avtomobillar uchun 0,125...0,15 gacha yengil avtomobillar uchun xisoblash
uchun
l
= 0,13 ni kabul kilamiz;
avtobus va yuk avtomobillari uchun
l
= 0,09…0,11 gacha qabul qilinadi.
max
.
b
M
-dvigatel tirsakli valining maksimal burovchi momenti,
max
.
b
M
=121,6 n·m,
η
ku
-kuch uzatmasining foydali ish koeffitsienti;
бу
с
кар
к
у
м
ky
h
h
h
h
h
×
×
×
=
×
=1
97
,
0
99
,
0
97
,
0
2
×
×
×
=0,92;
2. Birinchi tezlikdagi tortish kuchini aniqlaymiz:
70
,
854
92
,
0
356
,
0
242
,
3
0
,
104
1
1
=
×
×
=
×
×
=
ky
k
H
k
r
U
M
P
h
n;
3. Avtomobilning birinchi tezlikdagi maksimal tortish kuchini aniqlaymiz:
34
,
999
92
,
0
356
,
0
242
,
3
6
,
121
1
max
.
max
=
×
×
×
×
=
ky
k
b
k
r
U
M
P
h
n;
4. Geometrik progresssiyaning asosini aniqlaymiz:

---

291
613

,
0
34
,
999
70
,
854
1
4
1
max
1
=
=
=
-
-
n
k
k
P
P
q
5. Avtomobil kuch uzatmasining uzatmalar sonini ifodalovchi geometrik
progresssiyaning hadlarini quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
birinchi uzatma uchun:
242
,
3
613
,
0
242
,
3
613
,
0
242
,
3
0
1
1
1
1
=
×
=
×
=
×
=
-
-
n
I
q
U
U
,
ikkinchi uzatma uchun:
988
,
1
613
,
0
242
,
3
613
,
0
242
,
3
1
1
2
1
1
=
×
=
×
=
×
=
-
-
n
II
q
U
U
,
uchinchi uzatma uchun:
217
,
1
613
,
0
242
,
3
613
,
0
242
,
3
2
1
3
1
1
=
×
=
×
=
×
=
-
-
n
III
q
U
U
,
to’rtinchi uzatma uchun:
0
,
1
613
,
0
242
,
3
613
,
0
242
,
3
3
1
4
1
1
=
×
=
×
=
×
=
-
-
n
IV
q
U
U
.
Demak uzatmalar qutisining uzatmalar bo’yicha uzatishlar soni geometrik
progressiya asosi q=0,613 bo’yicha quyidagicha tashkil etadi.
Uzatmalar
I
II
III
IV
Uzatish soni
3,242 1,988
1.217
1,0
17-Tajriba ishi. Avtomobilning yelkanlik markazini aniqlash.
Dvigatelning bir soatda sarflangan yonilgi mikdori kuyidagi ifoda bilan aniklanadi:
Gyoq
ky
Nw
N
ge
h
j
*
1000
)
(
*
+
,kgG’soat
Bu yerda, ge- Dvigatelning solishtirma yonilgi sarfi.
G
e
qK
n
*K
n
*g
en
K
n
-tirsakli valning aylanishlar sonidan foydalanish koeffitsenti, uning kiymati
kuydagicha aniklanadi:
K
Nn
N
n
=
N-tirsakli valning istalgan aylanishlar soni;
N
n
-tirsakli valning eng kata quvvatdagi aylanishlar soni;
K
i-
dvigatel kuvvatidan foyidalanish koeffitsenti,kiymati kuydagicha aniqlanadi:
K
n
q
Ne
Nw
N
+
j
g
en-
eng katta quvvatdagi solishtirma sarfi, qiymati kuydagicha aniqlanadi:
g
en
q
e
n
Q
h
*
6
.
3
*
10
3
2G’kVt(soat)
Q
n
-yonilgining pstki issiklik berish kobilyati:
benzin uchun, Qnq43,93 mjG’kg

---

292
dizel dvigatel uchun,

e
h
q0,35…0,40.
N
j
-yul karshiligini yonishga sarflangan kuvvat,kuydagicha aniqlanadi;
N
j
q
1000
*Va
p
j
,maxqkVt.
P
j
-yulning karshilik kuchi,kuydagicha aniqlanadi;
P
j
qg*G
a
*
j
.
gq9.81 mG’s
2
erkin tushish tezlanishi,
G
a
-avtomobilning yuki balki ogirligi,N
j
q0,058-yulning umumiy karshilik koeffitsenti;
V
a.max
- avtomobilning maksimal xarakat tezligi, kmG’soat;
N
w
-xavo karshiligini yengishga sarflangan kuvvat kuydagicha aniklanadi;
N
w
q
1000
max
.
*Va
P
w
,kVt.
Pw-xavoning karshilik kuchi
PwqK*F*(0.277.VaG’max).
K-havoning karshilik koeffitsenti:
engil avtomobillar uchun ,Kq
avtomobillar uchun, Kq
F- avtomobilningkungdalang yuzasi,m
2:
yuk avtomobillari uchun
FqB*H,
engil avtomobillar uchun
Fq0.78*B
1
*H
B-yuk avtomobilining oldingi gildiraklari orasidagi masofa,m
V
1
yengil avtomobilining eni,m
Avtomobilning 100 km masofani bosib utishga sarflanadigan yonilgi mikdorini
kuydagi ifoda bilan aniqlanadi;
Q
s
q
MAX
A
KY
Ё
W
EN
N
n
V
N
N
G
K
K
.
*
*
*
36
)
(
*
*
*
h
d
j
+
, LG’100 km
d
yo
- yonilgining zichligi;
benzin uchun 0,75 2G’sm
3;
dizel yonilgisi uchun 0,86 2G’sm
3
.
18-Tajriba ishi. Avtomobilning bo’ylama va ko’ndalang tekislikdagi
o’tag’onlik radiusini aniqlash.
1, Ishning maqsadi:
1.3.Avtomobillarning bo’ylama tekislikdagi o’tag’onlik radiusi bilan tanishish;
1.4.Avtomobillarning ko’ndalang tekislikdagi o’tag’onlik radiusi bilan tanishish.
2.
Ishning mazmuni:

---

293
2.5

Avtomobillarning bo’ylama tekislikdagi o’tag’onlik radiusi turlarini
o’rganish;
2.6
Avtomobillarning ko’ndalang tekislikdagi o’tag’onlik radiusi turlarini
o’rganish;
Bu radiuslarning qiymatlarini grafik usulda quyidagicha aniqlanadi:
1. Avtomobilning bo’ylama tekislikdagi o’tag’onlik radiusi avtomobilni oldingi va
ketingi g’ildiraklariga urinma qilib o’tkazilgan aylananing radiusi bo’ladi.
Bu radiusni aniqlash uchun berilgan avtomobil bazasi (L) masofa bo’yicha
g’ildiraklarning radiusi aniqlanib masshtabda g’ildiraklarni chiziladi va bu
g’ildiraklarga urinma qilib aylana chizilib uning radiusi r
1
bo’ladi.
3.1-rasm. Avtomobilning bo’ylama (r
1
) va ko’ndalang (r
2
) o’tag’onlik radiuslarini
aniqlash shakli.
2. Avtomobilning kqndalang tekislikdagi o’tag’onlik radiusi avtomobilni ketingi
g’ildiraklariga va avtomobilni ketingi ko’prigining eng pastki nuqtasiga urinma
qilib o’tkazilgan aylananing radiusi bo’ladi.
Avtomobil g’ildiragining o’rtacha radiusi quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
(
)
ш
F
b
d
r
l
-
×
+
×
=
1
5
,
0
, m
bu yerda: d-shinaning diska kiradigan diametri, m;
b-shinaning eni, m;
Aniqlangan radius r
F
bo’yicha g’ildirak aylanasi chiziladi.
Berilgan
Xisoblanadi
Avtomobil
rusumi
L V b d λ
sh
h
yo’l
r
F
r
1

r
2

r
1
ning
chegaralangan
qiymati
Bo’ylama o’tag’onlik radiusining qiymatlari:
o’rtacha litrajga ega bo’lgan avtomobillar uchun: 3,5.....5,5 metrgacha,
kichik litrajga ega bo’lgan avtomobillar uchun: 2,5.....3,5 metrgacha,
kichik yuk ko’taruvchi yuk avtomobillar uchun: 2,5.....3,5 metrgacha,
o’rtacha yuk ko’taruvchi yuk avtomobillar uchun: 3,0.....5,5 metrgacha,
katta yuk ko’taruvchi yuk avtomobillar uchun: 5,0.......6,0 metrgacha bo’ladi.