O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi tоshkent davlat pedagogika universiteti

3-GLOSSARIY

fonetika	phonetics	фонетика	trilshunoslikning bir bo‘limi bo‘lib, unda nutq tovushlari, ularning hosil bo‘lishi, turlari, o‘zgarishi, so‘z ma’nolarini farqlashdagi roli, shuningdek, urg‘u, intonatsiya(ohang) nutqning fonetik bo‘linishi kabi masalalar o‘rganiladi.
fonologiya	phonology	фонология	tovushlarning so`z va qo`shimchalar ma’nolarini farqlashdagi roli bayon qilinadi.
fonema	phoneme	фонема	– so‘zlardagi qo‘shimchalar o‘zaklar bilan zich bog‘lanadigan, bir qo‘shimcha bir qancha grammatik ma'nolarni ifodalaydigan tillardir: knigi – i qo‘shimchasi ham ko‘plik, ham kelishik ma'nolarini ifodalaydi.
Umumiy fonetika	phonetics	общая фонетика	dunyodagi barcha tillarning tovush tomoni va u bilan bog`liq hodisalarni o`rganadigan fonetika.
Xususiy fonetika	phonetics	частная фонетика	muayyan bir tilning fonetik xususiyatlari o`rganiladigan fonetika.
Qiyosiy fonetika	phonetics	сравнительная фонетика	bir-biriga yaqin tillarning fonetik xususiyatlari qiyoslab o`rganiladigan fonetika.
Eksperimental fonetika	phonetics	экспериментальная фонетика	fonetik biliklar va hodisalar maxsus asboblar yordamida tekshiriladigan fonetika.
fon (allofon)	phon(allofon)	фон(аллофон)	Fonemaning aniq talaffuz qilingan, quloqqa eshitilgan ko‘rinishi
vokalizm	vokalizm	вокализм	Tildagi unlilar tizimi
artikulyatsiya	articulation	артикуляция	Nutq a’zolarining tovush hosil qilish paytidagi harakati va holati.

4-GLOSSARIY

undoshlar	consonant	согласные	talaffuzida o‘pkadan chiqayotgan havo og‘iz bo‘shlig‘ida turli to‘siqlarga uchraydigan, shovqin hosil qiladigan, . cho‘zib talaffuz qilib bo‘lmaydigan, bo‘g‘in hosil qila olmaydigan tovushlar.
ovozdor undoshlar	sonor consonants	звонкие согласные	tarkibiga ovozning miqdori shovqinga nisbatan ortiq bo‘ladigan undoshlar
portlovchi undoshlar	plosives consonants	взрывные согласные	ikki nutq a’zosining o‘zaro jipslashuvi va o‘p kadan chiqayotgan havo oqimining ana shu a’zolarga zarb bilan urilib, portlab o‘tishidan hosil bo‘ladigan undoshlar
Lab undoshlari	labials consonants	губо- согласные	bevosita lablar ishtirokida paydo bo‘luvchi undoshlar
Til undoshlari	tongue consonants	языко-согласные	bevosita til ishtirokida hosil bo‘ladigan undoshlar
Sirg‘aluvchi undoshlar	fricatives	скользящие согласные	ikki nutq a’zosining bir-biriga yaqinlashishi va havo oqimining ana shu a’zo orasidan sirg‘alib chiqishi bilan hosil bo‘ladigan undoshlar
Shovqinli undoshlar	voiceless consonant.	шумовые согласные	tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan ko‘p bo‘ladigan yoki ovoz mutlaqo qatnashmaydigan undoshlar
jarangli undoshlar	voiced consonants	звонкие согласные	tarkibida qisman bo‘lsa-da ovoz qatnashgan shovqinli undoshlardir
jarangsiz undoshlar	unvoiced consonants	глухие согласные	faqat shovqinning o‘zidan iborat bo‘lgan, tarkibida ovoz mutlaqo qatnashmagan undoshlardir
Portlovchi – sirg‘aluvchilar undoshlar	plosives- fricatives consonants	взрывно-скользящие согласные	bir vaqtning o‘zida ham portlash, ham sirg‘alish ro‘y berishi natijasida hosil bo‘ladigan undoshlar

5-GLOSSARIY

Jumla (fraza)	phrase	фраза	nutq oqimida kattaroq pauza (to‘xtam) bilan ajratib aytiladigan nutq birligidir
Takt	takt	такт	jumla (fraza) ichida qisqa pauza bilan ajratib aytiladigan nutq birligi.
bo’g’in	syllable	слог	o‘pkadan chiqadigan havo to‘lqiniga bir zarb bеrish bilan aytiladigan tovush yoki tovushlar yig‘indisi
Fonetik so‘z	phonetics word	фонетическое слово	o‘z urg‘usiga ega bo‘lgan so‘z yoki bir urg‘uga birlashadigan ikki va undan ortiq so‘z shakllaridir
urg‘u	accent	ударение	So‘z (fonetik so‘z) tarkibidagi bo‘g‘inlardan birining yoki (jumla) tarkibidagi so‘zlardan birining boshqalariga nisbatan kuchliroq ovoz bilan aytilishi
bog‘liq urg‘u	tied accent	связное ударение	So‘zning biror bo‘g‘ini bilan bog‘liq bo‘lgan urg‘u
erkin urg‘u	easily accent	несвязное ударение	So‘zning turli bo‘g‘inlariga tushishi mumkin bo‘lgan urg‘u
Mantiqiy urg‘u	logical accent	логическое ударение	gap tarkibidagi so‘zlardan (gap bo‘laklaridan) biriga tushadigan urg‘udir
Ohang	intonation	интонация	nutq melodikasi, gap urg`usi, to`xtam(pauza), sur’at, ritm va tembr yig`indisidir

6-GLOSSARIY

fonetik o`zgarish	fonetics change	фонетические изменения	Nutq zanjiridagi fonemalarning turlicha o‘zgarishlari
kombinator o‘zgarishlar	change	комбинорные изменения	So‘z tarkibidagi fonemalarning o‘zaro‘ta’siriga ko‘ra o‘zgarishi
Assimilyatsiya	assimilation	ассимиляция	so‘z tarkibidagi bir xil toifadagi fonemalardan biri ikkinchisini o‘ziga aynan yoki qisman o‘xshatib olishi
Progressiv assimilyatsiya	progressive assimilation	прогрессивная ассимиляция	assimilyatsiyada oldingi fonema o‘zidan keyin fonemani o‘ziga o‘xshatadi:
Regressiv assimilyatsiya	regressive assimilation	регрессивная ассимиляция	keyingi fonema o‘zidan oldingi fonemani o‘ziga o‘xshatishi
Akkomodatsiya	accomodation	аккомодация	unli va undosh tovushlarning bir-biriga ta’siri natijasida o`zaro moslashuvidir
Dissimilyatsiya	dissimilation	диссимиляция	ikkita aynan yoki qisman bir xil fonemadan biri o‘zgarib, noo‘xshash fonemaga aylanishi
Metateza	metathesis	метатеза	so‘z tarkibidagi tovushlar o‘rin almashishi
pozitsion o‘zgarishlar	change	позиционные изменения	So‘z tarkibidagi tovushlarning o‘rniga ko‘ra o‘zgarishi
Eliziya	elision	элизия	unli tovush bilan tugagan so‘zga unli bilan boshlanadigan so‘zning qo‘shilishi natijasida birinchi so‘z oxiridagi unlining tishishi

7-GLOSSARIY

Grafika	graphics	графика	fonetik-fonologik, leksik va morfologik birliklarni ifodalash uchun qo`llanadigan optik-grafik (ingl. optic – qaraydigan, ko`radigan degani) belgilar haqidagi bo`lim.
grafema	grapheme	графема	leksik va morfologik birliklarni ifodalash uchun qo`llanadigan optik-grafik (ingl. optic – qaraydigan, ko`radigan degani) belgilar
monografemalar	monographeme	монографемы	bir harfdan iborat grafemalar
digraflar	digraph	диграфы	ikki harf qo`shilmasidan iborat grafemalar
yozuv	writing	письмо	insonga oz fikrini uzoq masofaga va uzoq davrga yetkazishda yordam beradigan vosita.
Piktografik yozuv	piktographic writing	пиктографическое письмо	rasmlarga asoslangan yozuv turi
Ideografik yozuv	ideographic writing	идеграфическое письмо	rasmlar orqali bevosita narsa, hayvon yoki boshqalarning o`zi emas, balki shu rasmlar ta’sirida inson ongida aks etgan tushuncha ifodalanadigan yozuv
Iyeroglifik yozuv	hierogliphic writing	иероглифическое письмо	ideografik yozuvda qo`llangan rasmlar shartli belgilarga – iyerogliflarga aylantirilgan yozuv.
Fonografik yozuv	phonographic writing	фонографическое письмо	tilning fonetik tomonlarini ham aks ettirishga imkon yaratdigan yozuv
arab raqamlari	arabic numeral	арабские цифры	avval Hindistonda yaratilib, keyinchalik buyuk vatandoshimiz Muhammad Xorazmiy xizmatlari tufayli Arabiston, Ispaniya va butun Yevropaga tarqalgan raqamlar

8-GLOSSARIY

Orphography	Orfografiya	орфография	so’zlar va ularning shakllarini yozish haqidagi qoidalar tizimidir.
principle	tamoyil	принцип	qoidalar jamlanmasi
morphological principle	Morfologik tamoyil	морфологический принцип	so’zlar va ularning tarkibiy qismlari talaffuz qilinishiga qarab emas, asliga muvofiq yoziladigan tamoyil.
historical-traditional principle	Tarixiy-an’anaviy tamoyil.	историко-традиционный принцип	boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) o’zlashgan so’zlar hozir ham o’tmishdagi shakliga muvofiq yoziladigan tamoyil.
etimological principle	Etimologik (yoki grafik) tamoyil	этимологический принцип	boshqa tillardan (masalan, arab, rus yoki rus tili orqali boshqa tillardan) kirgan so’zlar o’zi mansub bo’lgan tildagi shaklini o’zbek imlosida ham saqlagan holda yoziladigan tamoyil.
differentiation principle	Differensiatsiya tamoyili	дифференциальный принцип	shakli yoki talaffuzi bir xil bo’lgan so’zlar yozuvda turli shartli belgilar vositasida (yoki ba’zan ma’noga ko’ra) farqlanadigan tamoyil.
fonetic principle	Fonetik tamoyil	фонетический принцип	so’zlar va so’z tarkibidagi affikslar qanday talaffuz qilinsa, xuddi o’shanday yoziladigan tamoyil.