O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi tоshkent davlat pedagogika universiteti

Sonning ma’no turlari

Son ma’no jihatdan va grammatik xususiyatlarga ko`ra ikki guruhga bo`linadi: sanoq sonlar va tartib sonlar.

1. Sanoq son predmet yoki ish-harakatning sonini, miqdorini, belgisini bildiradi: uch bola, ikkita kitob, besh tonna paxta, olti kilogramm sotib oldi kabi.
Sanoq sonlar hisob so`zlarisiz va hisob so`zlari bilan qo`llanish xususiyatiga ega: ikkita qalam, besh talaba, o`ntacha o`quvchi - hisob so`zlarisiz; olti tup daraxt, uch litr sut, o`n oy o`tdi, ikki marta chaqirdi - hisob so`zlari bilan kelgan.
Sanoq son ma’no xususiyatlariga ko`ra quyidagi turlarga bo`linadi: 1) miqdor son; 2) dona son; 3) chama son; 4) jamlovchi son; 5) taqsim son.
1) miqdor son bir turdagi predmetlarning umumiy miqdorini, ba’zan ish-harakatning umumiy miqdoriy belgisini anglatadi: uch kishi, ikki qop guruch, besh yil o`qimoq kabi.
Sizga munosib yigit, balki etti iqlimda ham yo`qdir (P.Qodirov). Tejamkor kishi pulini keragidan ortiqcha sarflamaydi, o`n so`mga olinadigan narsa uchun hovliqib yuz so`m sarf etmaydi («Odob bo`stoni va axloq gulistoni»).
Miqdor sonlar hisob so`zlarisiz va hisob so`zlari bilan qo`llanadi.
Miqdor sonni hosil qiluvchi shakl yasovchi affikslar mavjud emas.
2) dona son bir xil predmetlarning yakkalab, donalab sanaladigan umumiy miqdorini anglatadi.
Dona son miqdor son negiziga –ta affiksini qo`shish bilan yasaladi: o`nta o`quvchi, beshta daftar kabi. Shuningdek, dona son miqdor sondan so`ng donalikni ifodalaydigan dona, tup, nusxa, nafar, tuyoq, bosh kabi hisob so`zlarini keltirish bilan hosil qilinadi: yuz nusxa kitob, ikki bosh qo`y, besh dona qalam, uch tup daraxt kabi.
G`avvoslarning rahmi kelib, unga bitta qimmatbaho tosh hadya qildilar («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»). Vaqti kelsa, o`nta quruq gapdan bitta dalil, o`nta qonun-qoidadan bitta amaliy mashg`ulot a’lo (A.Soliyev). Gulshan kirganida uch nafar kaniz sanoliya tikmoqda edi (A. Qodiriy). Javonda Abu Ali ibn Sino hazratlarining tibbiyot masalalariga oid yigirma jildlik «Kitob ush shifo»si turardi. (O.Yoqubov).