O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi tоshkent davlat pedagogika universiteti

Ng fonemasi til orqa, portlovchi-sirg‘aluvchi, burun, jarangli, sonor undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida mutlaqo uchramaydi. So‘z o‘rtasida (yangi, bangi) va oxirida (bodring, ong) keladi.
Q fonemasi chuqur til orqa, sof portlovchi, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida (qadr, qovoq, qo‘l), o‘rtasida (oqil, baqir, chuqur) va oxirida (o‘roq, yo‘q) keladi. Bu fonema ayrim ko‘p bo‘g‘inli so‘zlar oxirida kelganida unli bilan boshlangan qo‘shimchalar qo‘shilsa, g‘ fonemasiga almashadi: quloq+im>qulog‘im, to‘yoq+i >tuyog‘i. To‘qson, maqtov, maqsad kabi so‘zlarda esa x fonemasiga o‘xshab talaffuz qilinadi.
G‘ fonemasi chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangli undosh fonemas bo‘lib, so‘z boshida (g‘azab, g‘ildirak, g‘o‘za), o‘rtasida (dag‘al, og‘ir, o‘g‘ri) va oxirida (tog‘, bug‘, tig‘) keladi.
X fonemasi chuqur til orqa, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida (xabar, xurjun, xol), o‘rtasida (paxta, axir) va oxirida (six, mix) qo‘llanadi.


3. Bo`g`iz undoshi


H fonemasi bo‘g‘izda hosil qilinadigan, sirg‘aluvchi, jarangsiz fonema bo‘lib, so‘z boshida (halol, hikoya, hukumat), o‘rtasida (sayohat, ohu) va oxirida (sayyoh, eh) qo‘llanadi. Bu fonema asosan arab, fors tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda uchraydi.


Qo‘sh tovushlar va ularning qo‘llanilishi

Ma’lumki, unli fonemalar so‘zlarni shakllantirishda yakka holda, qo‘sh holatda va ketma-ket holda qo‘llanadi. Unlilarning yakka holatda kelishi o‘zbek tili tabiatiga xos bo‘lib, turli tipdagi ikki unli ketma-ket bir o‘rinda kelishi yoki bir xil unlining bir o‘rinda qo‘sh holda qo‘llanishi (poema, doim, sanoat, taajjub, matbaa) turkiy tillar taraqqiyotining keyingi davrlarida boshqa tillarning ta’siri, xalqlarning o‘zaro aloqasi tufayli paydo bo‘ladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ao, oa, oi, ia, io kabi turli unlilarning ketma-ket bir o‘rinda kelish hollari mavjud: jamoat, faol, doira, ...

Bir xil unlilarning aa, uu, ii, oo kabi qo‘sh kelish hollari uchraydi: taalluqli, shuur, badiiy, inshoot. Deyarli barcha undoshlar qo‘sh holatda (g, x, h, g‘ undoshlari bundan mustasno) qo‘llanadi: qubba, avval, sodda, mijja, lazzat, tayyor, ikki, alla, omma, anneksiya, oppoq, burro, issiq, o‘ttiz, iffat, achchiq, ishshaymoq, to‘qqiz. Bu undoshlar talaffuzda ham qo‘sh tarzda aytiladi. Bu hodisa aloqalarning kengayishi tufayli yangi so‘zlar hisobiga boyimoqda: musson, Anna, Emma, milliard, affiks. Qo‘sh unlilar so‘zning o‘rtasida (manfaat), so‘z oxirida (mutolaa), qo‘sh undoshlar esa so‘z boshida (ssenariy), o‘rtasida (qattiq) va oxirida (kongress) qo‘llanadi.
Turkiy tilga turli tipdagi undoshlarning so‘z oxirida ketma-ket (qator) kelishi qo‘sh undoshlarga nisbatan ancha ilgari o‘zlashdi: daraxt, g‘isht, payvand, Samarqand, baxt, xursand kabi.
O‘zbek tilida oldin so‘z boshida undoshlarning ketma-ket kelish hollari yo‘q edi, rus tili va boshqa tillarning ta’sirida adabiy tilimizda bu holat ham paydo bo‘ldi: brom, drezina, ftor, grek, krem, stol, traktor, xrom, shkaf kabi.