O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi tоshkent davlat pedagogika universiteti

D fonemasi til oldi, portlovchi, jarangli undosh fonema bo‘lib, so‘zning boshida (devor, do‘kon, dala), o‘rtasida (shabada, sodda, to‘da) va oxirida (qasd, hudud, gard ) kela oladi. So‘z oxirida kelgan d fonemasi talaffuzda hamma vaqt jarangsizlashadi va t fonemasiga o‘tadi: Asad>Asat, Samarqand>Samarqant, Xo‘jand>Xo‘jant kabi. Bu fonema ham o‘zlashma so‘zlar tarkibidagi qo‘sh undoshlar ichida kelganda tushib qolishi mumkin: farzand>farzan, baland>balan.
N fonemasi til oldi, portlovchi-sirg‘aluvchi, burun, sonor, jarangli undosh fonema bo‘lib, so‘zning boshida (nom, nima, nusxa), o‘rtasida (aniq, tiniq) va oxirida (un, to‘n, son) kela oladi. Bu fonema ayrim so‘zlar tarkibida b yoki m fonemalaridan oldin kelganda, shu fonemalar ta’sirida talaffuzda (yozuvda aslicha yoziladi) m fonemasiga o‘tadi: manba>mamba, tanbal>tambal, ko‘nmadi >ko‘mmadi kabi.
S fonemasi til oldi, sirg‘aluvchi, shoqinli, jarangsiz undosh fonema bo‘lib, so‘zning boshida (soat, semiz, sabr), o‘rtasida ( asar, mustaqil, osma) va oxirida (tus, mos, tovus) kela oladi. Bu fonema o‘zbek tilidagi eng faol qo‘llanadigan fonemalardan biridir.
Z fonemasi til oldi, sirg‘aluvchi, shovqinli, jarangli undosh fonema bo‘lib, so‘z boshida (zahar, zehn, zina), o‘rtasida (Aziza, andoza, qiziq) va so‘z oxirida (tig‘iz, qarz, yulduz) kela oladi; bu fonema sof o‘zbekcha so‘zlarda so‘z boshida deyarli qo‘llanmaydi. Ayrim so‘zlar tarkibida yonidagi jarangsiz fonemalar ta’sirida ko‘pincha s fonemasiga o‘tadi: rizq > risq, tuzsiz>tussis. Bu fonema ba’zi so‘zlarda y fonemasiga mos kelishi mumkin: sizlamoq>siylamoq, so‘zlamoq > so‘ylamoq, yozmoq > yoymoq kabi.
Sh fonemasi til oldi, sirg‘aluvchi, jarangsiz undosh fonemas bo‘lib, so‘z boshida (shart, shahar, sholi), o‘rtasida (hashar, o‘sha) va oxirida (qish, yosh, tashvish) keladi. Bu fonema so‘zlarning turli o‘rinlarida ko‘p qo‘llanadi.
J til oldi, sirg‘aluvchi, jarangli undosh fonema arab, fors-tojik va rus tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlarning boshida (janr), o‘rtasida (vijdon, sajda, furajka) oxirida (garaj) uchraydi.
Ĵ til oldi, qorishiq portlovchi, jarangli undosh fonema so‘zning boshida (jamalak, jabr, jilov), o‘rtasida (kajava, ojiz, o‘jar) va oxirida (xorij, xiroj, saj) keladi. Bu fonema o‘zbekcha so‘zlar oxirida deyarli qo‘llanmaydi. O‘zlashma so‘zlar oxirida qo‘sh undoshlar tarkibida kelgan Ĵ fonemasi ch fonemasiga o‘xshab talaffuz qilinadi: mavj>mavch, avj>avch.