O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

 
XIII BOB. O’QITISH METODLARI TASNIFI, O’QITISH USULLARI
13.1. Geografiya ta’limi metodlari haqida tushuncha 
O’qitish metodlarini mazmunan, mohiyati va vazifasi haqida juda ko’p 
fikrlar mavjud. Ularni umumlashtirib ifoda qilinganda o’qitish metodiga 
quyidagicha ta’rif berish mumkin:
o’qitish metodi deb ta’lim maqsadlariga 
eririshish uchun o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi faoliyatiga aytiladi. 

---

73 
O’quv jarayonida o’qituvchining maqsadi bilim berish, o’quvchilarning maqsadi 
bilim olishdir. Mazkur maqsadlarga erishish uchun pedagogikada qator o’qitish 
metodlari ishlab chiqilgan. 
13.1.1.O’qitish metodlarini sinflashtirish 
 
O’qitish metodlari juda ko’p belgilar asosida sinflashtirilgan. Shuning uchun 
o’qitish metodlarini sinflashtirishni qator variantlari mavjud. 
Dastlab o’qitish metodlarini sinflashtirish nemis olimi Oberlender 
tomonidan ishlab chiqilgan. Mazkur sinflashtirish XX- asrning 30-yillarigacha 
foydalanildi. 
Oberlender geografiya o’qitish metodlarni qo’yidagicha sinflashtirgan: 
- 
analitik metodlar.
Avval Yer bir butun obyekt sifatida o’rganiladi, so’ngra 
uning ayrim qismlari o’rganiladi. Masalan, «Materiklar va okeanlar tabiiy 
geografiyasida avval Yerning umumiy xususiyatlari va qonunyatlari ochib beriladi. 
So’ngra alohida materik va okeanlarning tabiiy geografik xususiyatlari o’rganiladi; 
- 
sintetik metodlar
. Avval alohida joylar o’rganiladi, so’ngra Yer bir butun 
o’rganiladi; 
- 
konstruktiv metodlar
. Bunda o’quvchi harita chizish davomida yer yuzasi 
relyefini haqida bilimlarni egallaydi; 
- 
bog’lovchi metodlar.
Bunday metodlar bilan ishlanganda o’rganilayotgan 
xodisalar o’rtasidagi aloqa va bog’liqliklarni o’rganishga katta e’tibor beriladi; 
masalan, balandga chiqqan sari harorat va bosimni pasayishi va x.k. 
- guruhlashtiruvchi metodlar
. Bir xil geografik xodisalarni qiyoslashga 
asoslangan. Masalan, daryolarning to’yinishi, yog’inlarni taqsimlanishi, sanoatni 
ayrim tarmoqlarini joylanishi va h.k.: 
Keyinchalik ushbu metodlar boshqa olimlar tomonidan takomillashtira 
boshlanadi. D.D. Semenov, E.Yu. Petri, A.S. Sokolov, V.P. Budanov, S.P. Arjanov 
tomonidan qayta ishlab chiqildi. S.P. Arjanov geografiya o’qitish usullariini 
quyidagi guruhga bo’ladi: analitik, sintetik, kontsentrik, assotsiyalashtiruvchi, 
guruhlashtiruvchi, taqqoslash, tajriba, o’zaro aloqa, evristik, degmatik, sintetik-
genetik, tajriba- evristik. 
Xalq komissariatining 1934 yil 15 may «Geografiyani boshlang’ich va o’rta 
maktablarida o’qitish haqida» qaroridan so’ng mavjud o’qitish metodlari qattiq 
tanqid ostiga olinadi. 
«O’qitish metodi» degan tushunchani yangi mazmuni va mohiyati ishlab 
chiqildi. V.G. Erdeli tomonidan geografiya o’qitish metodlarini ikki guruhga 
bo’lish tavsiya etiladi: 
A) barcha fanlarda qo’llaniladigan metodlar; 
B) faqat geografiya fanida qo’llaniladigan metodlar (masalan, harita bilan ishlash 
metodlari). 
A.A Polovinkin 1938 yili «Tabiiy geografiya metodikasi» nomli darsliklarda 
quyidagi metodlarni ajratadi: og’zaki bayon, harita, diapozitiv; plastilin; darslik va 
globus bilan ishlash; ekskursiya va tajriba metodlari. V.P. Budanov 1939 yil 
«Tabiiy geografiyani o’qitish metodikasi » nomli kitobida o’qitish metodikasiga 
quyidagicha ta’rif beradi: «O’quvchilarni yangi bilim va ko’nikmalarni 

---

74 
o’zlashtirishni o’qituvchi tomonidan boshqarilishi». V.P. Budanov quyidagi 
metodlarni ajratadi: jonli so’z; darslik bilan ishlash, globus va harita bilan ishlash, 
ko’rgazmali, kuzatish va tajriba. XX asrning 50–yillaridan so’ng ushbu muammo 
N.N. Baranskiy, A.V.Darineskiy, V.A. Juchkevich, V.A.Korinskaya O. 
Mo’minovlar tomonidan rivojlantirildi. 
Shuni ta’kidlab aytish joizki, har doim turli davrlarda o’qitish metodlarini 
sinflashtirish bitta yagona qoida asosida olib borildi, ya’ni bilish manbalariga 
asosan. Shuning uchun hozirgi davrda geografiya o’qitish metoddikasida 
metodlarni bilish manbalariga ko’ra sinflashtirish keng tarqalgan. Suhbat, 
ma’ruza, haritalar bilan ishlash, kuzatish, tajriba, darslik bilan ishlash, statistik 
ma’lumotlar bilan ishlash metodlari umumta’lim maktablarida u yoki bu shaklda 
keng qo’llanilamoqda. Oxirgi davrlarda o’qitish metodlarini ishlab chiqish 
kuchayib ketdi. Geografiya o’qitish metodlarini bilish manbalariga ko’ra 
sinflashtirish tanqid ostiga olina boshlandi, chunki ushbu metodlar asosan tashqi 
belgilarga qarab, o’quvchilarni o’quv faoliyatini hisobga olgan holda 
sinflashtirilgan. 
Endi geografiya o’qitish metodlarini metodologik asosini ko’rib chiqamiz. 
Falsafa fanida «metod» tushunchasiga qo’yidagicha ta’rif beriladi; «Borliqni 
amaliy va nazariy o’rganish». Ushbu ta’rifni asosan ilmiy va o’quv tomonlari 
turlicha, shuning uchun ushbu ta’rifni to’g’ridan to’g’ri o’quv jarayoniga qo’llab 
bo’lmaydi, chunki ularni maqsadlari va faoliyat shakllari turlicha. Ammo ularning 
umumiy tomonlari ham bor. Ularning eng umumiy tomoni fan ham, o’qitish ham 
bilish jarayoni hisoblanadi. Ilmiy bilishda obyekt bo’lib borliq, sub’ekt bo’lib
tadqiqotchi (olim) hisoblanadi. O’qitish jarayonida obyekt bo’lib o’quv 
predmetining mazmuni, sub’ekt bo’lib o’quvchilar hisoblanadi. Ikkala sharoitda 
ham alohida o’rinni subьektning faoliyati egallaydi. Mana shu narsa o’qitish 
metodini falsafiy ta’rifini o’quv jarayoniga qo’llashga imkon beradi. 
Endi o’qituvchi bilan o’quvchining maqsadlarini aniqlab olishimiz lozim. 
O’qituvchining o’qitish maqsadlari qo’yidagilardan iborat: 
- o’quvchilarni bilim va ko’nikmalarni egallashini ta’minlash; 
- o’quvchilarni ongini rivojlanishini ta’minlash; 
- egallangan bilim va ko’nikmalar asosida o’quvchilarni shakllanishini ta’minlash, 
ya’ni ularni tarbiyalash. 
O’qitish (o’quvchi) 
ning metodi bitta maqsadga yo’naltirilgan, ya’ni 
bilim 
va 
ko’nikmalarni egallash. Demak, o’quvchilarning maqsadi, 
o’quvchilarning o’qitish metodining asosini tashkil qiladi. O’qituvchi o’quv 
jarayonini boshqaribgina qolmasdan balki mana shu jarayonning ichida bo’lmog’i
lozim, ya’niy o’quvchilarni bilim va ko’nikmalarni egallashida bir paytning o’zida
ham boshqaruvchi ham yordam beruvchi bo’lishi zarur. Bularni barchasi o’qitish 
metodlariga qo’yidagicha ta’rif berishga imkon beradi: «
O’qituvchilar 
tomonidan o’quv mazmunini o’zlashtirishga imkon beradigan o’qituvchi va 
o’quvchilarning birgalikdagi faoliyatidir
». 
Metod doimo o’quv mazmuniga mos kelishi lozim. Maktab geografiyasida 
esa geografiya o’qitish metodlari so’zsiz geografiya fanining bilish metodlariga
mos kelishi kerak. O’qituvchi va o’quvchining faoliyatiga quyidagilar kiradi: 
kartografik ma’lumotlar va qo’llanmalar bilan ishlash usullari; kuzatish va tajriba 

---

75 
o’tkazish; statistik ma’lumotlar bilan ishlash; turli xil chizmalar bilan ishlash; 
iqtisodiy xisob kitoblar. Demak, o’qituvchi va o’quvchining faoliyati o’qitish 
metodini tashkil qilar ekan. 
Hozirgi vaqtda geografiya ta’limida o’qitish metodlarini qo’yidagicha 
sinflashtirish keng tarqalgan: 
I.Bilim olishning asosiy manbalariga ko’ra 
1.O’qitishning og’zaki usullari; 
2.Kartografik qo’llanmalar bilan ishlash; 
3.Ko’rgazmali qo’llanmalar bilan ishlash; 
4.Kuzatish va tajriba metodlari; 
5.Statistik ma’lumotlar bilan ishlash; 
6.Darslik va qo’shimcha adabiyotlar bilan ishlash; 
7.Amaliy metodlar; 
8.Zamonaviy axbarot texnologiyalaridan foydalanish; 
9.Yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish; 
II. Didaktik maqsadlariga ko’ra 
1.Yangi bilimlarni o’rganish 
2.Bilimlarni mustahkamlash 
3.Bilim, malaka va ko’nikmalarni tekshirish metodlari 
III.Xulosa chiqarish Faoliyatiga ko’ra 
1. Analitik 
2.Sintetik 
3.Induktiv 
4.Deduktiv 
IV. Fikrlash faoliyati va bilim olish faolligi xususiyati bo’yicha
1.Izoxli ko’rgazmali metod 
2.Reproduktiv yoki olingan bilimlarni qayta tiklash metodi 
3.Muammoli bayon metodi 
4.Muammoli ta’lim metodi 
5.Qisman izlanuvchan metodi 
6.Izlanuvchan metod 
S.T.Shapova lenko barcha usullarni uch guruhga bo’ladi: 
1.Og’zaki metodlar 
2.Ko’rgazmali metodlar 
3.Amaliy metodlar 
Bundan tashqari geografiyada yuqoridagi usullarni yana ikki guruhga 
bo’lishimiz mumkin: 
1.Yangi bilim olish metodlari 
2.Olingan bilimlarni qayta tiklash metodlari