O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

 
13.3. Muammoli o‘qitish metodlari 
Muammoli o’qitish metodikasi ilg’or o’qitish metodlaridan hisoblanadi, 
chunki u o’quvchilarni o’ylashga izlanishga majbur qiladi, natijada ularning 
bilimlari chuqurlashadi va turli muammolarni qo’yish va yechish ko’nikmalari 
shakillanadi. 
 
13.3.1. Geografiya fanidagi muammolar va ulardan ta’lim jarayonida 
foydalanish. 
 
Geografiya fani tabiiy va iqtisodiy va ijtimoiy qismlardan iborat bo’lganligi 
uchun unda tabiat va jamiyatdagi barcha muammolar mujassamlashgan. Mazkur 
muammolar tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy jarayonlar hamda ularni o’zaro ta’siri 
natijasida shakillanadi va rivojlanadi. Mazkur muammolardan ta’lim jarayonida 
foydalanishning eng muhim shartlaridan biri bo’lib ularni kelib chiqishiga ko’ra 
gruxlarga bo’lish muhim ahamiyatga ega. Ushbu muammolarni quyidagi 
guruhlarga bo’lish mumkin: 

---

85 
- tabiiy geografik muammolar; 
- ijtimoiy-iqtisodiy geografik muammolar; 
- geoekologik muammolar; 
- ta’limiy va tarbiyaviy muammolar; 
Tabiiy geografik muammolar insoniyat tarixi davomida jamiyatga ta’sir 
etgan asosiy muammolardan biri bo’lib kelgan va bo’lib qolmoqda. Bunday 
muammolarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: 
a) Yer qobig’ining xususiyati bilan bog’liq bo’lgan muammolar (zil-zila, 
vulqonlar, tiktonik harakatlar va x. k.) 
b) Atmosfera va iqlim bilan bog’liq bo’lgan muammolar (kuchli shamollar,
sellar, yashin tushishi, do’l, sovuq urishi, qurg’oqchilik va x.k.) 
v) Yer usti suvlari bilan bog’liq bo’lgan muammolar (suv toshqini, 
botqoqlanish, va x.k.) 
g) Geografik muammolar, ya’ni tuproq, o’simlik va hayvanot dunyosi bilan 
bog’liq bo’lgan muammolar; 
d) Dunyo okeani bilan bog’liq bo’lgan muammolar (okean satxini 
ko’tarilishi, tayfun, tsunami) va x.k. 
Yer 
qobig’ini xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan muammolarni 
(jarayonlarni) oldindan olib bo’lmaydi, faqat ularni sodir bo’lishini oldindan bilib 
tegishli chora tadbirlarni amalga oshirish mumkin. Masalan, zil-zila yoki vulqonni 
sodir bo’lishini oldindan aytishni iloji bo’lsa mazkur hududlarda aholi olib chiqib 
ketiladi. O’qituvlarga ayniqsa zil-zila va vulqonlar sodir bo’lib turadigan 
hududlarda yashovchi o’quvchilarga tushuntirish katta amaliy va ilmiy hamda
ta’limiy ahamiyatga ega. Tektonik harakatlar natijasida Yer yuzasining ma’lum bir 
joylarini asta sekin pasayishi va ko’tarilishini Nedirlandiya hududi misolida 
tushuntirish mumkin. Yer po’stini asta-sekin cho’qishi natijasida Nedirlandiya 
hududi dengiz satxidan pastda qolib ketmoqda. Natijada Nedirlandiya hududini 
suv bosish havfi tug’ilgan. Buni oldini olish uchun dengiz qirg’og’iga to’g’on 
qurilgan uning balandligi har yili ko’tarilib turiladidi.
Atmosfera va iqlim bilan bog’liq bo’lgan muammolar insoniyatni qadimdan 
qiziqtirib keladi. Hozirgi vaqtda ayrim atmosfera xodisalarini sodir bo’lishini 
oldindan aytib beriladi va shunga mos ravishda chora tadbirlar ishlab chiqiladi. 
Masalan, sel, sovuq urishi, qirg’oqchilik, bo’ronlar va x.k 
Yer usti suvlari bilan bog’liq bo’lgan muammolar ham hozirgi vaqtda 
oldindan aniqlanadi va tegishli chora tadbirlar ishlab chiqiladi. Bunday 
muammolarga (jarayonlarga) suv toshqinlari, botqoqlar xosil bo’lishi kiradi. 
Biogeografik muammolarga tuproq erroziyasi, o’simlik va hayvonot 
dunyosining o’zgarishi yoki kamayib ketishi kiradi. Ular asosan tabiiy sharoitni 
keskin o’zgarishi natijasida sodir bo’ladi. 
Dunyo okeani bilan bog’liq bo’lgan muammolar qirg’oq va orollarda 
joylashgan davlatlar uchun muhim muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Yer shari 
iqlimini asta-sekin ilishi natijasida materik va tog’ muzliklari erib Dunyo okeani 
satxi ko’tarilmoqda, okeanlar tayfunlar va tsunami qirg’oqlarda va orollarda 
yashovchi xalqlarga katta zarar keltirmoqda. Masalan 2005 yil qishda
Indoniziyada sodir bo’lgan tsunami natijasida minglab aholi va dam oluvchilar 
xalok bo’lishdi. 

---

86 
Iqtisodiy geografik muammolar ham insonlarni asosiy muammolari qatoriga 
kiradi. Masalan, tabiiy resurslar va ulardan foydalanish;Aholishunoslik va 
demografik muammolar; ishlab chiqarishni joylashtirish va rivojlantirish 
muammolari; transpart va xaoqaro iqtisodiy munosabatlar muammolari. 
Geoeklogik muammolar tabiat va jamiyatni o’zaro ta’siri natijasida vujudga 
keladi va ularni quyidagi guruhlarga bo’lishimiz mumkin: 
- tabiiy resurslardan oqilona foydalanish muammolari; 
- tabiatni muhofaza qilish muammolari; 
- tabiatni tiklash muammolari; 
Tabiatdan va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish muammolari hozirgi 
davrda barcha fanlar oldida turgan umum insoniy muammo bo’lib hisoblanadi. 
Tabiatdan noto’g’ri foydalanish oqibatida katta maydonlarda tuproqlar sho’rlanib 
ketgan, shamol va suv erroziyasi oqibatida tuproqni sifati pasayib ketgan, 
yaylovlardan intensiv foydalanishi oqibatida ularni maxsuldorligi kamayib ketgan, 
o’simlik resurslaridan noto’g’ri foydalanish oqibatida o’rmonlar maydoni qisqarib 
ketgan, ovchilikni rivojlanishi bilan insoniyat tarixida ko’p hayvonlar butunlay 
qirilib ketgan yoki butunlay yo’qolish arafasida. 
Shu munosabat bilan tabiatni va tabiiy resurslarni muxofaza qilish maqsadida 
butun 
jahonda 
qo’riqxonalar, milliy bog’lar, beosfera qo’riqxonalari, 
buyurtmaxonalar tashkil qilingan. Jahon va alohida Davlatlar qizil kitoblari nashr 
qilingan va qilinmoqda. 
Hozirgi paytda inson tomonidan buzilgan tabiat komplekslarini tiklash 
bo’yicha juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Sanoat ishlab chiqarish natijasida 
hosil bo’lgan texnogen landshaftlar bog’larga, o’rmonlarga, ekinzorlarga va dam 
olish maskanlariga aylantirilmoqda. 
Geografiya 
ta’limining asosiy vazifalaridan biri muammoli dars 
texnologiyalarini ishlab chiqish jarayonida yuqoridagi muammolardan keng 
foydalanish va ularni o’quvchilar ongiga chuqurroq singdirishdan iborat. 
Muammoli ta’lim texnologiyasini ishlab chiqishda O’zbekiston va O’rta 
Osiyodagi muammolardan foydalansa katta samara beradi. Masalan, Orol 
muammosi, Sibir daryolarini O’rta Osiyoga burish muammosi, Qishloq xo’jaligini 
keng rivojlanishi va tuproqlarni sho’rlanishi muammosi va x.k.