O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o. Suyunov, D. Norboyeva, A. Shonazarov, O‘. Zubaydullayev

1- guruh uchun tarqatma material 
Diqqat to’g’risida tushuncha. Diqqat va faoliyat. Diqqat turlari va xususiyatlari.
Diqqat – psixik faoliyatning yunaltirilishi va shaxs uchun ahamiyatli
bo’lgan obyekt ustida tuplanishdir. Yunaltirilishi deganda psixik faoliyatining
tanlovchilik xarakteri, obyektni ixtiyoriy yoki beixtiyoriy tanlash tushuniladi.
Dikkatning nerv – fiziologik mexanizmini I. P Pavlovning yozishicha
oriyentirovka refleksi tashkil etadi. Buni Pavlov «bu nima» refleksi deb ham
atagan edi. Bundan tashqari, dikkat ma’lum nerv markazlarining kuzgolishi va
miyadagi boshqa nerv markazlarining tormozlanishi bilan ham boglikdir.
A. A. Uxtomskiy tomonidan ilgari surilgan dominanta prinsipi ham
dikkatning fiziologik asoslarini aniqlash uchun katta ahamiyatga ega. Shu
dominantalik prinsipiga muvofik miyada kuzgolishning xar doim ustun
turadigan xukmron uchogi ayni shu damda miyaga ta’sir etib, unda yuzaga
kelayotgan hamma kuzgolishlarni qandaydir ravishda o’ziga tortib oladi va
buning natijasida boshqa kuzgolishlarga nisbatan uning xukmronligi yanada
oshadi.
Dikkat uch turli bo’ladi: ixtiyorsiz dikkat, ixtiyoriy dikkat, ixtiyoriydan
keyingi yoki muvofiklashgan dikkat.
Ixtiyorsiz dikkat maksadsiz, rejasiz yuz beradi. Ixtiyoriy dikkat deb
ongimizni aniq maksad asosida va idoraviy kuch yordamida kerakli obyektga
yunaltirishga aytiladi. Agar ixtiyorsiz dikkatda ish bizni o’ziga shunchaki jalb
qilib olsa, ijtiyoriy dikkatda biz dikkatimizni qaratish uchun uz oldimizga ongli

---

204
suratda maksad kuyamiz, kiyinchiliklarni yengib, dikkatni tuplash uchun

kurashib va xar qanday boshqa narsalarga berilmaslik uchun iroda kuchini
sarflab dikkatimizni ongli ravishda narsaga qaratamiz.
Ixtiyoriy dikkatdan tashqari, dikkatning ana bir to’rini kayd qilib o’tish
lozim, bu dikkat, ixtiyoriy dikkat kabi maksadga kartilgan bo’lib, lekin doimiy
irodaviy zur berishni talab kilmaydi. Masalan, ukuvchi uy topshirigini
bajarishga kirishganda dastlab bu ishga uzini majbur kiladi, ataylab dikkatni ish
ustiga tuplaydi, irodaviy zur beradi. Lekin ishga kirishib olgach, endi irodaviy
zur berish pasayadi, dikkat o’z-o’zidan ish ustiga tuplanadi, ukuvchi esa ishni
berilib bajara boshlaydi. Ana shu paytda ukuvchining dikkati ixtiyoriy
dikkatdan muvofiklashgan dikkatga aylanadi.