O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi organik kimyo kafedrasi Organik kimyo fanidan

1.2 Ko’p atomli spirtlarning olinish usullari.
Ikki atomli spirtli-etilenglikol 1856 yilda birinchi marta fransuz kimyogari Wurz tomonidan sintez qilindi.
Uch atomli spirt -glitserin-1783 yilda tabiiy yog’larda shved kimyogari Shele tomonidan topilgan, ammo uning sintezini asetondan 1873 yilda Charlz Frederik tomonidan amalga oshirilgan.

1. 
   Uglevodorodlarning digalogenli hosilalarini gidrolizlab olinadi:
   

CH₂Br-CH₂Br +2HOH  CH₂(OH)- CH₂(OH) + 2HBr

Etilenglikоl (etandiоl-1,2) – vitsinal spirt (-glikоl)larning birinchi vakili. Uni diхlоretanning gidrоlizidan оlish mumkin:

CH₂- CH₂   CH₂- CH₂   H₂C=CH₂

| | | |
Cl Cl OH OH
1,2-dixloretan etandiol-1,2 etilen

Sanoatda etilendan etilenglikol olinadi, buning uchun oldin etilenning digalogenli hosilasi olinadi, keyin u gidrolizlanadi.

2. Epoksidlarga suv biriktirib (gidratlab) olinadi: (misol, etilen oksiddan).

CH₂- CH₂ + HOH  CH₂- CH₂

\ / | |
O OH OH

3. To’yinmagan uglevodorodlarga CrO₃ katalizatorligida oksidlovchilar vodorod peroksid, kaliy permanganat ta’sir ettirib olinadi (Vagner reaksiyasi):

Alkenlarni KMnO₄ bilan neytral muhitda оksidlanganda ham -glikоllar hоsil bo’ladi:

KMnO₄ + H₂O + CH₃CH₂CH=CH₂   CH₃CH₂CH-CH₂ + MnO₂ + KOH

buten-1 | |
OH OH
butandiol-1,2

CH₂ =CH₂ + H₂O₂   CH₂OH –CH₂OH

3CH₂ =CH₂ + 2KMnO₄ + 4HOH  3CH ₂OH-CH₂OH + 2MnO₂+ 2KOH

4. Polimetilenglikollar umumiy formulasi НОСН₂(СН₂)_ХСН₂OН ni dikarbon kislotalarning murakkab efirlarini katalitik usulda (yoki LiAlH yordamida) qaytarib olish mumkin. Masalan, adipin kislotaning dietil efirini qaytarilganda geksandiol-1,6 ga aylanadi:

CH₂-CH₂- COOС₂Н₅

| +4H₂  CH₂(OH)-(CH₂)₄-CH₂(OH) +2C₂H₅OH
CH₂- CH₂- COOС₂Н₅
adipin kislotaning dietil efiri geksandiol-1,6

5. Ketonlarni qaytarib pinakonlar olinadi. Pinakonlar ikkita gidroksil guruh uchlamchi uglerod atomida joylashgan diollardir.

Gliserin o’simlik yoki hayvon yog’larini kislotali yoki ishqoriy sharoitda gidrolizlash orqali olinadi:

Agar R = С ₁₇Н₃₅ bo’lsa, ya’ni С₁₇Н₃₅СООNa xo’jalik sovuni olinadi. Shuning uchun ishqoriy sharoitdagi gidrolizlanishni sovunlanish deb ham ataladi.

2. Shakarsimon moddalarni bijg’itish natijasida olinadi: Uglevоdlarni NaHSO₃ ishtirоkida bijg’itishda ham glitserin hоsil bo’ladi:

C₆H₁₂O₆   CH₂(OH)- CH(OH)- CH₂(OH) + CO₂  

3. Allil spirtiga katalizator ishtirokida vodorod peroksid ta’sir ettirib gliserin olinadi:

CH₂(OH)-CH= CH₂ +2H₂O₂  CH₂(OH)- CH(OH)- CH₂(OH)

4. Sintez usuli. Propilendan olinishi (Vilyams, 1947)
CH₂-OH CH₂-OH CH₂-OH CH₂-OH CH₂-OH
| | | | |
CH-OH   CH-OH  CH-OH  CH-OH  CH-OH
| | | | |
CH₂-OH CH₂-OH CH₂-OH CH₂-OH CH₂-OH
5. Propilenni mis (I)-oksidi katalizatorligida yuqori temperaturada oksidlab hosil bo’lgan akrolein H₂O₂ bilan reaksiyaga kiritib, uni qaytarib olinadi:

6. Kraxmalni bijg’itish yo’li bilan ham glitserin olish mumkin:

(C₆H₁₀O₅)_n  C₁₂H₂₂O₁₁   C₆H₁₂O₆   n CH₂OH-CHOH-CH₂OH + n CH₃CHO + n CO₂

7. Allil spirtini vodorod peroksid bilan 60-70°Cda qizdirilsa, glitserin hosil bo’ladi:

CH₂=CH-CH₂OH + H₂O₂   СН₂ОН-CHOH-CH₂OH